Instytut Książki

Z wielu zdań „Dziennika pisanego nocą” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego to jedno zawsze było niewyczerpanym źródłem domysłów. Pierwszy tom (1971-1972) rozpoczynał się od enigmatycznego tytułu „Z dawnych dzienników” i zawierał trzy zapisy z lat 1969-1970. Pytaniom nie było końca: był jakiś diariusz przed literackim opus magnum? Dlaczego nie został wydany? Teraz, gdy otrzymaliśmy „Dziennik 1957-1958”, opatrzony przez wydawcę nośnymi hasłami w stylu „nigdy niepublikowany” oraz „sekretny”, uzyskujemy tylko częściową odpowiedź.

Czy kraj, który utracił w wyniku działań wojennych sześć milionów swoich obywateli, był okupowany przez dwóch śmiertelnych wrogów, kraj, który utracił ogromną część swego terytorium może sobie pozwolić na brak dyskusji o przyczynach klęski? Czy jest do pomyślenia, że ludzie w nim żyjący przemilczą klęskę, położą uszy po sobie i powiedzą: najważniejsze to przeżyć? A jeśli tak, to jakie są tego konsekwencje?

Wiesław Helak to reżyser filmowy, scenarzysta, ale także, a może przede wszystkim, pisarz. Autor m.in. „Lwowskiej nocy” tym razem urzeka czytelników nową powieścią zatytułowaną „Nad Zbruczem”, która ukazała się w krakowskim Wydawnictwie „Arcana”.

Podążanie ścieżką biograficzną poety, aby znaleźć na niej artefakty interpretacji, nie jest najlepszą metodą. W przypadku wierszy Zygmunta Jana Rumla trudno jednak nie ruszyć tym śladem.

Chciałoby się złożyć ręce i powiedzieć: Boże mój, jak to możliwe, że trójksiąg Józefa Łobodowskiego (Komysze, W stanicy, Droga powrotna) nie był znany w Polsce… Wydane poprzednio tylko raz, w londyńskim Gryfie w latach 1955–1960. Po Czarnyszewicza „Nadberezyńcach” to najważniejszy powrót do Polski wielkiej literatury emigracyjnej.

Któż nie słyszał kiedyś Niedzieli na Głównym czy Przyjdzie walec i wyrówna? Któż nie nucił sobie pod nosem Róbmy swoje albo Jesteśmy na wczasach? Przeboje te śpiewano jak Polska długa i szeroka, a ich popularność sprawiła, że z czasem awansowały do klasyki współczesnej piosenki. I wiele, wiele innych, trzeba dodać, autorstwa Wojciecha Młynarskiego, który należał do nielicznego grona prawdziwych tekściarzy (nigdy zresztą nie obruszało go to określenie).

„Życiorys Zbigniewa Herberta jest wyjątkowo skomplikowany, nie tyle nawet w paśmie kolejnych faktów, choć i tu również, niezwykła jest przede wszystkim skala jego duszy, a na szczycie tej skali jest genialność i szlachetność, niżej jednak także mroczne pola” (t. 2, s. 831-832). Takie autorskie résumé najnowszej biografii Zbigniewa Herberta – rozpisanej na niemal dwóch tysiącach stron – wskazuje, że mamy tutaj do czynienia z wariantem odczytania dzieła autora Pana Cogito według modelu zadeklarowanego przez Andrzeja Franaszka wiele lat wcześniej, jeszcze w roku śmierci poety.

Z polskiej perspektywy historia II wojny światowej naprawdę wygląda inaczej. Chociażby z racji tego, że w odróżnieniu od państw zachodnich kraj nasz został napadnięty dwukrotnie, przez dwóch agresorów. Również z tego powodu, że po wojnie nie odzyskaliśmy niepodległości i chociaż pojawił się pokój, trudno mówić, że był on pożądany w takiej postaci. Mieliśmy największą armię podziemną na świecie, walczyliśmy praktycznie na wszystkich możliwych frontach. A po zakończonej wojnie, gdy przez Londyn przemaszerowała defilada zwycięstwa, nasi żołnierze, jako jedyni, nie pojawili się na niej, uprzednio nie dostawszy zaproszenia.

Pod koniec maja 1905 roku w Warszawie doszło do zagadkowych i do dzisiaj niewyjaśnionych zdarzeń: Żydzi, a chwilę później również Polacy, dokonali samosądu na prostytutkach i sutenerach, mordując kobiety lekkich obyczajów i ich „opiekunów”, dewastując i paląc domy publiczne. Wypadki te trwały zaledwie kilka dni, a ówczesne gazety określiły je mianem „sądów doraźnych”, dopatrując się w nich próby moralnego uzdrowienia „zepsutej” atmosfery miasta.