Instytut Książki

Na tom Książę Nocy. Najlepsze opowiadania złożyło się czterdzieści tekstów mistrza krótkich form prozatorskich – zarówno tych charakterystycznych (Książę Nocy, Benek Kwiaciarz, Wesele raz jeszcze!, Górą Edek), jak i mniej znanych (m. in. Piorunek, Fortuna liliputa, Ratusz, Tych dwoje), stanowiących swoisty przekrój twórczości Marka Nowakowskiego.

Jego debiutanckie opowiadanie Kwadratowy z 1957 roku było w istocie początkiem jednej długiej narracji, podzielonej na odrębne, choć bardzo często zazębiające się historie. To opowieści o ludziach „pogranicza” – doliniarzach, paserach, geszefciarzach, lumpach, prostytutkach, dziwakach – których losy umieszczał pisarz na tle miasta zmartwychwstającego po zniszczeniach wojennych, poddającego się procesom przemian politycznych i społecznych. Niezwykłość tego świata osadzona została na obowiązującym w nim niepisanym etosie (niepozbawionym pewnego okrucieństwa), solidarności środowiskowej, wierności ideałom niekoniecznie uznawanym przez ogół społeczeństwa.

Znamienną funkcję pełni w jego twórczości mit osobowy, legenda, którą najwyraźniej zrealizował pisarz w opowiadaniu Książę Nocy. Tytułowy tajemniczy bohater, fantasmagorysta i mitoman, pojawiający się także w innych opowieściach, to chyba najjaskrawsza postać twórczości Marka Nowakowskiego. Legenda Księcia Nocy, choć w zasadzie niepotwierdzona żadnymi czynami, mglista i niejako sztuczna, jest w istocie tym, co przyciąga do niego ludzi półświatka, czyniąc z niego pewnego rodzaju kapłana.

Ten świat skompresowany w małych narracjach Nowakowskiego jest odbiciem świata peryferyjnego, do którego wstęp dla kogoś z zewnątrz był niemal niemożliwy: zakazane rewiry, knajpy, meliny. Ale nie tylko. Bo Nowakowski to także niezrównany obserwator świata prawniczego (Jeden dzień z Aniołem), środowiska wzbogacających się w latach 90. przedsiębiorców i pracowników tzw. „szarej strefy” (Nul, Czarna i Mała) czy wreszcie zwykłych ludzi – sklepikarzy, mieszkańców wsi (Sarkoma, Piorunek, Suchowiej). Wszystkich łączy jednak pewien dramatyczny rys biografii, piętno pesymizmu egzystencjalnego: choć życie na marginesie jest tym, co Nowakowski uznaje za autentyczne (w przeciwieństwie do fałszywości postaw proponowanych przez świat zewnętrzny), definiuje je jednak nieustanne oswajanie ze śmiercią.

Marek Nowakowski to nie tylko autor opowiadań o ludziach z peryferiów. Są w tym tomie też miniatury z życia codziennego w PRL-u (Babilon upada, Kanarek, Paw, Weryfikacja) i w Polsce po 1989 (Górą Edek), oraz teksy na pograniczu literatury i publicystyki, nierzadko autotematyczne (w sporej części opowiadań zresztą pisarz również umieścił postaci i zdarzenia mające z nim rzeczywisty związek) – Ratusz, Rajski ptak, Śmierć, Poemat o EKD.

We wstępie do tomu Krzysztof Masłoń napisał o Nowakowskim: „do mistrzostwa swoich opowiadań doszedł nie dzięki poszukiwaniom formalnym i eksperymentom językowym. […] Przez lata z uporem godnym lepszej sprawy wpisywano go w mały realizm, nie dostrzegając tego, że nawet najbardziej naturalistyczne obrazy Nowakowskiego były zawsze literacką reakcją na rzeczywistość, a nie reporterskim odzwierciedleniem faktów”. W istocie autor Księcia Nocy sam wpisał się w peryferia literackości, znajdując się niejako na pograniczu dwóch światów: wewnętrznego, zamkniętego świata ludzi „pogranicza” i zewnętrznego, oficjalnego nurtu. To rozdarcie, pisarską samotność wyraził choćby w opowiadaniu Grisza, ja tiebie skażu.

Tym, co w prozie Marka Nowakowskiego porusza najbardziej jest melancholijne piękno jego mitycznego szorstkiego świata, czarno-białego z milionem odcieni szarości; świata, za którym można zatęsknić, choć nigdy się w nim nie żyło.

- Katarzyna Safiańska