Instytut Książki

Przyjęło się uważać, że lato to znakomity czas, aby sięgnąć po literaturę nieco mniej ambitną, która pozwoli odprężyć się po ciężkim dniu w pracy, czy choć przez chwilę zapomnieć o problemach dnia codziennego. Do tego nurtu z pewnością zalicza się „Ballada o ciotce Matyldzie” Magdaleny Witkiewicz, którą przeczytałam w ramach Dyskusyjnego Klubu Książki realizowanego przez Gminną Bibliotekę Publiczną we Frysztaku. Nie ukrywam, że zwykle sięgam po prozę obyczajową, która raczej nie zawiera w sobie bardzo jasnego, pozytywnego przekazu, stąd byłam bardzo ciekawa, jak zareaguję na powieść, która znajduje się lekko poza moim gustem czytelniczym. Zaintrygował mnie również fakt, iż spotkałam się z bardzo kontrastowymi opiniami dotyczącymi twórczości Magdaleny Witkiewicz. Czytelnicy generalnie albo bezkrytycznie ubóstwiają jej prozę, albo bezwzględnie ją krytykują. Do mniejszości należą głosy, które zauważają zarówno zalety, jak również mankamenty tych książek. Byłam bardzo ciekawa, do której grupy będę zaliczać się po zakończeniu lektury. Postanowiłam potraktować „Balladę o ciotce Matyldzie” jak słodką pigułkę na poprawę nastroju i czytać ją po jednym rozdziale dziennie. Tak powolne poznawanie treści pozwoliło mi odkryć, że niniejszą książkę można interpretować z dwóch krańcowo różnych perspektyw. Można by nawet rzec, że ta powieść przypomina słodką tabletkę, która ma ledwie wyczuwalną gorzką nutkę. Nim jednak zagłębię się w ten temat, przyjrzyjmy się nieco fabule powieści. Wydaje się, że ciotka Matylda jest wyjęta wprost z piosenki grupy Pod Budą. Ma wszak mruczącą kotkę i nieco staroświeckie przyzwyczajenia. Nie dość, że zdaje się wszystkich rozumieć, to jeszcze całkiem możliwe, że ma jakieś zasługi w niebie. Joankę poznajemy w trakcie życiowego przełomu, bowiem już niedługo po raz pierwszy zostanie mamą. Jej mąż dziwnym trafem siedzi gdzieś na drugim końcu świata, badając jakieś głazy i nawet przez myśl mu nie przejdzie, że jego kochająca żona może go potrzebować. W związku z powyższym nasza bohaterka może liczyć niemal wyłącznie na ciotkę, która po śmierci rodziców młodej dziewczyny, zaczęła pełnić dla niej rolę zarówno matki, jak również najlepszej przyjaciółki. Jednak kilka tygodni przed porodem, Matylda oświadcza, że zamierza zapukać do bram świętego Piotra dokładnie w momencie, kiedy córeczka Joasi pojawi się na świecie. Zdziwiona dziewczyna, nieco nie dowierzając w prawdziwość tych deklaracji, obiecuje, że nada dziecku imię po ukochanej krewnej. I rzeczywiście, w momencie, gdy jedno życie się kończy, to inne ma swój początek. Matylda jednak nie zostawia Joanki samej z nowymi wyzwaniami. Oczywiście, przed swoją śmiercią zostawia, zarówno jej, jak również najbliższemu otoczeniu moc mądrych myśli i banalnych porad, które powinny pomóc im po jej odejściu. Wraz z listem pożegnalnym młoda matka otrzymuje również część udziałów w nietypowej „piekarni”, której właścicielami są dwaj bracia o posturach chuliganów, lecz sercach rozbrykanych, dobrych chłopców. Książka Magdaleny Witkiewicz w swojej podstawowej warstwie jest lekka, prosta i przyjemna. To taki rodzaj literatury, który czyta się w jeden wieczór. Wbrew pozorom czasem taka lekko przelukrowana rzeczywistość jest czytelnikom niezmiernie potrzebna, aby choć na moment zapomnieć o codziennych zmartwieniach. Relaksowi odbiorcy sprzyja praktycznie wszystko: prosty język, jasny przekaz i pewien schemat fabuły, który jest na tyle znany, że pozwala na płynięcie przez losy bohaterów z głębokim przeświadczeniem, że na końcu i tak wszystko zakończy się dla nich szczęśliwie. To taka pozycja, przy której uronimy kilka łez, by po chwili z uśmiechem wspominać wakacje u babci, bo sentymentalizm opisywanych zdarzeń, każe nam powrócić do pięknych chwil z dzieciństwa. Ktoś powie, że to naiwne i będzie miał rację, ale któż z nas – przynajmniej czasami – nie chce czuć, że świat w gruncie rzeczy jest pełen dobrych i uczynnych ludzi. Gdzie w tym morzu optymizmu gorzki posmak? Aby to uwidocznić posłużę się dość ostrym cytatem: „Trwałe uczucia są obce mężczyźnie, trwały jest tylko jego egoizm”. Po powyższym zdaniu od razu widać pewien ładunek feminizmu, który autorka ukryła w swojej książce, stąd raczej nie polecam tej lektury osobom o krańcowo konserwatywnych poglądach. Nie jest to jednak taki rodzaj ostrej retoryki, który znamy z mediów. Obserwujemy tutaj wszakże walkę kobiet nie tyle o wielkie idee, co o zwykłe docenienie codziennej obecności. Patrząc na postacie zarówno ciotki Matyldy, jak i Joanki, można śmiało powiedzieć, iż ich marzeniem od zawsze była tradycyjna rola żony i matki, ale los sprawił, że musiały zawalczyć o swoją niezależność finansową. Pewnym paradoksem tej pozycji jest to, że Magdalena Witkiewicz umiejętnie wplata stereotypowe postrzeganie kobiety niejako w tło swej powieści, przez co tego elementu można nawet nie zauważyć w trakcie szybkiego czytania. Wiemy, że autorka widzi ważne problemy np. nietolerancję, czy postrzeganie roli matki jako coś naturalnego, a więc niewymagającego wsparcia ze strony mężczyzny. Oczywiście, biorąc pod uwagę przyjętą konwencję, te zagadnienia są poruszane z lekką ironią i przymrużeniem oka. Czasem opisywane sceny są groteskowe, innym razem trafione niemalże w punkt. Zauważyłam, że czytając tę pozycję po jednym rozdziale dziennie, często po skończeniu określonego fragmentu, wracałam do jakiegoś nieistotnego szczegółu, czując swoisty zgrzyt. Potrzebowałam czasu, aby dostrzec, że jego przyczyną jest właśnie takie a nie inne ujęcie tematu i chyba jakieś podskórne przeświadczenie o tym, że autorka ma dużo więcej do przekazania niż to, co przedstawiła na kartach swojej książki. Mimo prostej koncepcji fabularnej w „Balladzie o ciotce Matyldzie” jest coś, co wyróżnia ją wśród innych pozycji z nurtu lekkiej literatury kobiecej. Magdalena Witkiewicz, bowiem bardzo ciekawie skonstruowała swoją powieść. Każdy rozdział, pomimo swojej małej objętości, można podzielić na trzy dopełniające się części. Pierwsza z nich odnosi się do aktualnych przeżyć Joanki i jej przyjaciół. Następnie, na zasadzie retrospekcji, czytelnik poznaje jakąś rozmowę, w której ciotka Matylda dzieliła się swoim doświadczeniem życiowym. Rozdziały domykają natomiast listy Joanki do ukochanej ciotki bądź nowej przyjaciółki, które ukazują jej wewnętrzne emocje, które dużo prościej napisać niż wypowiedzieć. Warto wspomnieć, że Magdalena Witkiewicz wykazała się fenomenalną płynnością w przejściach między teraźniejszością a przeszłością. Jeśli macie czasami tak, że jakiś smak, zapach czy wydarzenie nieoczekiwanie wywołuje w was lawinę wspomnień, to na kartach tej książki dostrzeżecie podobny zabieg. Co ciekawe, choć tytułowa bohaterka umiera w drugim rozdziale powieści, to czytelnik ma wrażenie, że Matylda jest obecna w fabule niemal cały czas. O ile retrospekcje są dość powszechnie stosowane w prozie obyczajowej, to na ogół odbiorca od razu wie, kiedy zostaje przeniesiony do wydarzeń wcześniejszych niż te ukazane w głównej osi fabuły, gdyż bardzo jasno określona jest linia cięcia fabularnego. W tym wypadku jednak granica przejścia jest niezwykle płynna. Wielokrotnie dopiero po chwili czytania orientowałam się, iż zostałam delikatnie wprowadzona w wydarzenia, które miały miejsce w przeszłości. Myślę, że to największy atut tej powieści. Bardzo ciekawym elementem tego wydania jest okładka. Szczerze mówiąc, nie od razu doceniłam jej swoiste „piękno”. W tej grafice było coś tak staroświeckiego, iż w pewien sposób odstręczało mnie to od lektury. Przez pewien czas żałowałam nawet, iż nie trzymam w dłoniach pierwszego wydania powieści, które było dość zachowawcze, ale nie wywoływało u mnie tak skrajnych emocji, jeśli chodzi o doznania estetyczne. Sytuacja zmieniła się w chwili, kiedy usłyszałam od bliskiej dla mnie osoby pytanie, czy nie czytam akurat wyjątkowo starej książki. Wtedy zdałam sobie sprawę, w czym tkwi sekret tego wznowienia. Jeśli macie w domu zbiory starych książek z okresu głębokiego PRL-u z pewnością wiecie, iż część z nich było dość mało odpornych na warunki zewnętrzne. Okładki szybko ulegały wytarciu czy zabrudzeniu i po pewnym czasie szpeciły domowe półki. Rozwiązaniem tego problemu było obklejenie niezbyt reprezentacyjnej obwoluty książki szarym, bądź ozdobnym papierem prezentowym. Podobnie wygląda grafika „Ballady o ciotce Matyldzie”, co w pewien sposób koresponduje z treścią książki, gdzie tytułowa bohaterka łączy sobie staroświeckie i nowoczesne spojrzenie na świat. Podsumowując, muszę przyznać, że moje pierwsze zetknięcie z prozą Magdaleny Witkiewicz okazało się dokładnie takie, jakiego się spodziewałam. Tak jak przypuszczałam, dostałam książkę przepełnioną pozytywnymi emocjami, które mogą – choć nie muszą – skłonić czytelniczki do walki o siebie. Chociaż dla mnie samej jest to książka w pewnym wymiarze zbyt infantylna, jednak nie zmienia to faktu, że to jedna z najlepszych pozycji z nurtu lekkiej powieści kobiecej, jaką miałam dotąd okazję przeczytać. Pewnie nie stanę się z dnia na dzień oddaną fanką tej pisarki, ale jeśli dopadnie mnie chandra, to wiem, po czyje książki śmiało mogę sięgnąć, by odpocząć od szarówki za oknem. „Balladę o ciotce Matyldzie” skończyłam jednak ze smutnym przeświadczeniem, iż ta historia byłaby dużo lepsza bez tego słodkiego lukru, który z niej wypływa. Wydaje mi się, że jej ukryty przekaz byłby wart tego, aby spojrzeć na niego poważnie. Przypuszczam, iż to jest klucz do odczytu tej powieści. Część czytelników uzna ten tytuł za genialny ze względu na jego prostotę językową, a inni będą postrzegać ją, jako największy zarzut. Sama znajduję się gdzieś pośrodku i cieszę się, że nie muszę jednoznacznie oceniać tego tytułu.

Anna Dral
DKK we Frysztaku