Literatura

Maria Janion

(1926–2020) – historyczka literatury polskiego i europejskiego romantyzmu, eseistka, krytyczka literacka, wykładowczyni.

W 1939 roku ukończyła szkołę powszechną w Wilnie, tam również uczęszczała na tajne komplety gimnazjalne w czasie II wojny światowej i należała do konspiracyjnego Związku Harcerstwa Polskiego przy Armii Krajowej. Po wojnie wraz z rodziną osiedliła się w Bydgoszczy.

Debiutowała w 1945 roku artykułem Król i szlachcic, opublikowanym na łamach tygodnika „Kuźnica” (nr 10; podpisane „mj”; polemika z J.A. Król: O poezji chłopskiej. „Wieś”, nr 12/13); w tym piśmie również w następnych latach drukowała artykuły i recenzje. Od 1946 roku uczęszczała na prowadzone przez Stefana Żółkiewskiego zajęcia w studium krytycznoliterackim tygodnika „Kuźnica”. Od 1948 roku należała do zespołu redakcyjnego tygodnika „Wieś”, w którym zamieszczała recenzje. W tym samym roku w „Twórczości” (nr 2) ogłosiła pierwszą większą rozprawę Zagadnienie fikcji literackiej ze stanowiska socjologicznej teorii literatury, napisaną wspólnie z Tadeuszem Drewnowskim.

Ukończyła studia polonistyczne na Uniwersytecie Łódzkim. W listopadzie 1948 roku została zatrudniona w Instytucie Badań Literackich (w 1951 roku włączonym do Polskiej Akademii Nauk, PAN) w Warszawie na etacie asystenta (gdzie w 1997 roku przeszła na emeryturę).

Uprawiała krytykę literacką. Szkice i recenzje drukowała między innymi w „Pamiętniku Literackim” (od 1950), „Nowej Kulturze” (od 1952), „Życiu Literackim” (od 1952) i „Twórczości” (od 1958). W 1956 roku była sekretarzem naukowym w IBL PAN. Równocześnie od 1957 roku pracowała w Wyższej Szkole Pedagogicznej (WSP) w Gdańsku. W 1963 roku została mianowana profesorem nadzwyczajnym. Od następnego roku kierowała Pracownią Dziejów Form Artystycznych w Literaturze Polskiej, a od 1968 roku Zakładem Historii Literatury XIX wieku, do roku 1890 IBL PAN. Od 1966 roku była powoływana do Komitetu Nauk o Literaturze Polskiej PAN (od 2003 Komitet Nauk o Literaturze PAN). W latach 1968–1978 pełniła funkcję redaktora naczelnego komitetu redakcyjnego serii IBL Historia i Teoria Literatury. Studia. W 1973 roku uzyskała tytuł profesora zwyczajnego. Od 1974 roku prowadziła seminaria na Studium Doktoranckim IBL. W 1977 roku była jednym z członków założycieli nielegalnego Towarzystwa Kursów Naukowych.

Od 1957 roku z pasją i oddaniem zajmowała się nauczaniem akademickim. Przez wiele lat była związana Uniwersytetem Gdańskim (w 1982 roku została zwolniona w ramach represji politycznych i zatrudniona ponownie w następnym roku akademickim) i od 1990 roku – z Uniwersytetem Warszawskim, studiami doktoranckimi w IBL PAN, od 1992 roku – ze Szkołą Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN.

Redagowała i współredagowała wiele publikacji naukowych, między innymi liczącą kilkadziesiąt tomów serię wydawniczą „Biblioteka Romantyczna”. W 1977 roku współzakładała Towarzystwo Kursów Naukowych. Była członkiem zwyczajnym Polskiej Akademii Umiejętności i członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk. W roku 1994 otrzymała doktorat honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego. W latach 1997–2004 była przewodniczącą jury Nagrody Literackiej „Nike”. W 2004 roku weszła w skład Rady Programowej Instytutu Książki przy Ministerstwie Kultury.

Tematyka jej siedemnastu książek (z których trzy napisała wspólnie z Marią Żmigrodzką) i kilkuset artykułów nie ogranicza się ani do filologii polskiej, ani ściśle do XIX wieku. Jej zainteresowania naukowe obejmują historię idei, historię wyobraźni symbolicznej, style i formy estetyczne, a także same metodologie badań literackich, przede wszystkim hermeneutykę: Humanistyka: poznanie i terapia (1974), Odnawianie znaczeń (1980). Maria Janion poświęciła wiele prac romantyzmowi europejskiemu i literaturze XX wieku. Bohaterami jej studiów byli – obok polskich romantyków – François-René de Chateaubriand, Johann Wolfgang Goethe, Gustave Flaubert, Günter Grass oraz Maria Komornicka, Witold Gombrowicz, Miron Białoszewski czy Jerzy Kosiński.

Dzięki pracom Janion, która zaczynała jako specjalistka od dziewiętnastowiecznej poezji krajowej w okresie międzypowstaniowym i twórczości Zygmunta Krasińskiego, polskie badania nad romantyzmem rozwinęły się w kilku wyrazistych kierunkach. W Romantyzmie i historii (1978) Janion i Żmigrodzka zawarły syntezę romantycznej myśli historiozoficznej, opisując wzajemne przenikanie się biegu dziejów i przepływu idei, wyznaczających sens istnienia człowieka w historii. Z kolei w książkach Czas formy otwartej (1985), Życie pośmiertne Konrada Wallenroda (1990) czy Projekt krytyki fantazmatycznej (1991) Maria Janion zajęła się „egzystencją ludzi i duchów”, czyli – najogólniej mówiąc – domeną wyobraźni jako tym, co steruje naszym życiem duchowym. Charakterystycznym rysem jej poszukiwań jest przekroczenie wymiaru zbiorowego, patriotycznego, tyrtejskiego i przejście na stronę indywidualnych znaków egzystencji jako najwyższej wartości, a równocześnie przestrzeni kreacji nowożytnego „ja”. Taka perspektywa zaznacza się już w książce Gorączka romantyczna (1975).

Zderzenie projektów kultury zbiorowej i indywidualnej zostało przez Janion ponownie zinterpretowane w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Odwołanie do Goetheańskiej zasady „Bildung” zaowocowało koncepcją duchowej wspólnoty jednostek, kształcących swoją podmiotowość w obcowaniu z kulturą. W zbiorze esejów Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś? (1996) Janion poszukiwała sposobów na ocalenie integralności duchowej człowieka w sytuacji nasilenia konsumpcjonizmu i tego, co określa się mianem kryzysu wartości. Odyseja wychowania (1998), napisana przez Janion i Żmigrodzką, w całości poświęcona jest Goetheańskiej koncepcji człowieka. Niemniej zainteresowania kształtem wojennego imaginarium Polaków i próby przedefiniowania kanonów polskiego patriotyzmu nie zostały przez Janion zarzucone, czego dowodem jest książka Płacz generała. Eseje o wojnie (1998).

W ostatnich pracach autorka zajęła się figurami obcości w kulturze nowożytnej – Kobiety i duch inności (1996) to książka otwierająca feministyczne horyzonty badań nad literaturą i sztuką, natomiast obszerne studia Tematy żydowskie u Mickiewicza i Legion żydowski Mickiewicza (1998) poruszają zaniedbywaną do tej pory problematykę stosunku poety do Żydów i ukazują judaistyczne konteksty jego religijności.

Osobne miejsce w dorobku Janion zajmuje wielotomowa seria Transgresje (1981–1988), wydawana z grupą studentek i studentów Uniwersytetu Gdańskiego. Była to niepowtarzalna antologia tekstów literackich i eseistycznych światowej humanistyki, niekiedy w autorskich przekładach. Zaskakiwała zestawieniami fragmentów dzieł, cytowanych na kilkudziesięciu stronach lub w kilku zdaniach i ułożonych według tematów nowożytnej antropologii, jak Galernicy wrażliwości, Osoby, Maski, Odmieńcy, Dzieci. Oprócz tego seria pomieściła zapisy gdańskich wykładów Janion, dyskusje seminaryjne i prace studentów. W latach osiemdziesiątych interdyscyplinarne Transgresje stanowiły ważny kontrapunkt wobec ówczesnej nauki – zbiurokratyzowanej i zhierarchizowanej.

Otrzymała liczne nagrody, między innymi Nagrodę im. Aleksandra Brücknera przyznaną przez Wydział I Nauk Społecznych PAN w 1962 roku (za monografię Zygmunt Krasiński, debiut i dojrzałość), Nagrodę „Życia Literackiego” w dziedzinie eseistyki (za Romantyzm, rewolucja, marksizm. Colloquia gdańskie), Nagrodę Wielką Fundacji Kultury za 1998 rok, nagrodę im. Kazimierza Wyki (2001), Kryształowe Zwierciadło – nagrodę redakcji „Zwierciadła” (2004), specjalną nagrodę Paszportu „Polityki” za 2006 dla kreatora kultury, Nagrodę Miasta Gdańska w Dziedzinie Kultury „Splendor Gedanensis” (2007), Nagrodę Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2009), Nagrodę „Hiacynt” przyznawaną przez Fundację Równości (2009), Nagrodę Specjalną Kongresu Kobiet (2010), Nagrodę Polskiego PEN Clubu im. J. Parandowskiego (2018). Odznaczona Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2007) i francuskim Narodowym Orderem Zasługi (2012). Pochowana w Alei Profesorskiej na Cmentarzu Wojskowym na warszawskich Powązkach.

BIBLIOGRAFIA

Lucjan Siemieński, poeta romantyczny, Warszawa: PIW, 1955.
Zygmunt Krasiński, debiut i dojrzałość, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1962.
Romantyzm. Studia o ideach i stylu, Warszawa: PIW, 1969.
Romantyzm, rewolucja, marksizm. Colloquia gdańskie, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1972.
Humanistyka. Poznanie i terapia, Warszawa: PIW, 1974.
Gorączka romantyczna, Warszawa: PIW, 1975.
Odnawianie znaczeń, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1980.
Czas formy otwartej, Warszawa: PIW, 1984.
Wobec zła, Chotomów: Verba, 1989.
Życie pośmiertne Konrada Wallenroda, Warszawa: PIW, 1990.
Projekt krytyki fantazmatycznej. Szkice o egzystencjach ludzi i duchów, Warszawa: PEN, 1991.
Kuźnia natury, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 1994.
Kobiety i duch inności, Warszawa: Sic!, 1996.
Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś?, Warszawa: Sic!, 1996.
Płacz generała. Eseje o wojnie, Warszawa: Sic!, 1998, wyd. 2 przejrzane i rozszerzone, tamże, 2007.
Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi, Warszawa: Sic!, 2000.
Purpurowy płaszcz Mickiewicza. Studium z historii poezji i mentalności, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2001.
Żyjąc tracimy życie. Niepokojące tematy egzystencji, Warszawa: W.A.B., 2001.
Wampir: biografia symboliczna, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2002.
Prace wybrane, t. 1–5, pod red. Małgorzaty Czermińskiej, Kraków: Universitas, 2000–2002:
t. 1 Gorączka romantyczna, 2000;
t. 2 Tragizm, historia, prywatność, 2000;
t. 3 Zło i fantazmaty, 2001;
t. 4 Romantyzm i jego media, 2001;
t. 5 Biografie romantyczne, 2002.
Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2006.
Bohater, spisek, śmierć. Wykłady żydowskie, Warszawa: W.A.B., 2009.

z Marią Żmigrodzką:

Romantyzm i historia, Warszawa: PIW, 1978.
Odyseja wychowania. Goetheańska wizja człowieka w „Latach nauki i latach wędrówki Wilhelma Meistra”, Kraków: Aureus, 1998.
Romantyzm i egzystencja. Fragmenty niedokończonego dzieła, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2004.

z Ryszardem Przybylskim:

Sprawa Stawrogina, posł. T. Komendant, Warszawa: Sic!, 1996.

– t. 1 Gorączka romantyczna, 2000;

– t. 2 Tragizm, historia, prywatność, 2000;

– t. 3 Zło i fantazmaty, 2001;

– t. 4 Romantyzm i jego media, 2001;

– t. 5 Biografie romantyczne, 2002.

TŁUMACZENIA

angielski:

Hero, Conspiracy, and Death: The Jewish Lectures [Bohater, spisek, śmierć. Wykłady żydowskie], tłum. Alex Shannon, Frankfurt am Main: P. Lang, 2014.

czeski:

Znepokojivé slovanství. Fantazmata literatury [Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury], tłum. Lucie Zakopalová, Praha: Herrmann & synové, 2006.

serbsko-chorwacki:

Romantizam, revolucija, marksizam [Romantyzm, rewolucja, marksizm. Colloquia gdańskie], tłum. Stojan Subotin, Beograd: Nolit, 1976.

węgierski:

A vámpír [Wampir: biografia symboliczna], tłum. Mihály Babits et al., Budapest: Európa, 2006.

Wróć