(1935–2014) – pisarz, publicysta, scenarzysta.

Związany z Warszawą. Był autorem zbiorów wspomnień o życiu w dawnej Warszawie oraz krótkich opowiadań ukazujących absurdy PRL. Debiutował w 1957 roku opowiadaniem Kwadratowy na łamach „Nowej Kultury”.

W swojej twórczości – powieść Trampolina (1964); zbiory opowiadań Silna gorączka (1963), Zapis (1965), Gonitwa (1967), Mizerykordia (1971), Układ zamknięty (1972), Śmierć żółwia (1973) – zajmował się oficjalnie przemilczanymi obszarami życia społecznego, ludźmi z tak zwanego i z peryferii wielkomiejskich. Bohaterowie wielu jego utworów to ludzie skłóceni z prawem. marginesu społecznego i z peryferii wielkomiejskich. Bohaterowie wielu jego utworów to ludzie mający problemy z prawem.

Poetyka realizmu peryferyjnego pozwoliła wyrazić Nowakowskiemu podstawowe dylematy pisarstwa. Obficie przejawiający się w jego dorobku nurt autotematyczny – (Robaki (1968), Książę Nocy (1972), Chłopak z gołębiem na głowie (1979) – pokazuje, że pisarz postrzega własną pozycję jako znajdującą się między światem marginesu społecznego i centrum, a język, którym się posługuje, między barwnym, acz dosadnym, językiem półświatka i martwym językiem gazetowym czy literackim. W tomach Raport o stanie wojennym (1982–1984), Notatki z codzienności (1983), Dwa dni z Aniołem (1984), Wilki podchodzą ze wszystkich stron (1985), Grisza, ja tiebie skażu (1986) Nowakowski ukazał – portretując codzienne życie przeciętnych obywateli – proces historyczny, w wyniku którego całe społeczeństwo znalazło się na marginesie totalitarnego państwa ze względu na wyznawany i praktykowany przez siebie kodeks wartości.

Tendencyjność swojej prozy autor zaczął przełamywać dzięki rozważaniom autotematycznym, które pojawiły się w tomach Portret artysty z czasów dojrzałości (1987), Karnawał i post (1989) oraz w kluczowym dla tego problemu opowiadaniu Bożydar z tomu Grecki bożek (1993), w którym pisarz ulokował siebie samego na peryferiach społecznych, izolując się tym samym od wszelkiego zaangażowania i powierzając literaturze rolę przekazicielki prawd najbardziej drażliwych – samotności twórcy, biologicznego przemijania, bezwzględności jako reguły współżycia społecznego. Postawa ta była zapowiedzią serii utworów o nowej Polsce, takich jak: Homo Polonicus (1992), Grecki bożek (1993), Strzały w motelu Goerge (1997), ukazujących Polskę przełomu lat 80. i 90. XX wieku jako bazaru – miejsca, gdzie wszystko i wszyscy są do kupienia. Przeciwwagą dla tego obrazu przemiany więzi społecznych w relacje handlowe były nostalgiczne powroty do Warszawy tuż-powojennej i jej barwnego półświatka, zaludnianego przez oryginałów, dziwaków i „przestępców z klasą” (Powidoki, 1995).

Marek Nowakowski pisał także scenariusze do filmów: Meta (1971), Przystań (1970) i Siedem czerwonych róż, czyli Benek Kwiaciarz o sobie i o innych (1973). Na podstawie jego opowiadania powstał film Gonitwa (1971). Jest autorem wielu utworów dramatycznych między innymi: monologów telewizyjnych (Ratusz, 1973) i radiowych (Zaproszenie, 1975) oraz słuchowisk (Raz Czabak z rana…, 1974; Głos z tego świata, 1979; Skąd ten krzyk?, 1979). W ostatnich latach jego życia oraz pośmiertnie ukazywały się książki wspomnieniowe i autobiografie Nowakowskiego, na przykład: Nekropolis (2005), Pióro. Autobiografia literacka (2012), Dziennik podróży w przeszłość (2012), Okopy Świętej Trójcy. Rozmowy o życiu i ludziach. Z Markiem Nowakowskim rozmawia Krzysztof Świątek (2014), Tak zapamiętałem (2016), w których czytelnik odnajdzie jego refleksje o ludziach i pamięci, a także medytacje nad tożsamością i przemijalnością.

Pisarz został uhonorowany Nagrodą Fundacji im. Kościelskich (1968), Nagrodą Kulturalną Solidarności (1983), Nagrodą Wolności francuskiego PEN Clubu (1983). W 1984 roku otrzymał Nagrodę Związku Pisarzy Polskich Na Obczyźnie oraz Nagrodę Fundacji Alfreda Jurzykowskiego. W 2002 roku odebrał Nagrodę Literacką im. Władysława Reymonta oraz nominację do Nagrody Literackiej Nike za Empire. Otrzymał też Nagrodę Literacką m.st. Warszawy w kategorii „Warszawski twórca” (2010). Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (2006), Odznaką Honorową ZAiKS-u (2009) oraz Krzyżem Wolności i Solidarności (pośmiertnie, 2021).

Utwory Nowakowskiego (w całości i we fragmentach) są tłumaczone na wiele języków, w tym w antologiach także na bułgarski, niderlandzki, rumuński i wietnamski.

BIBLIOGRAFIA

zbiory opowiadań:

• Ten stary złodziej, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1958.
• Benek Kwiaciarz, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1961.
• Silna gorączka, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1963.
• Zapis, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965.
• Gonitwa, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1967.
• Przystań, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1969.
• Mizerykordia, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1971.
• Śmierć żółwia, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1973.
• Gdzie jest droga na Walne?, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974.
• Książę Nocy, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1978.
• Lepszy, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1979.
• Tutaj całować nie wolno, Chicago: Polonia Bookstore and Publishers Co, 1979.
• Chłopak z gołębiem na głowie, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979.
• Raport o stanie wojennym, Paryż: Instytut Literacki, 1982.
• Zakon kawalerów mazowieckich, Warszawa: Krąg, 1982.
• Raport o stanie wojennym II, Paryż: Instytut Literacki, 1983. 
• Raport o stanie wojennym. Ciąg dalszy, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA, 1983.
• Notatki z codzienności, Paryż: Instytut Literacki, 1983.
• Dwa dni z Aniołem, Paryż: Instytut Literacki, 1984.
• Rachunek, Warszawa: Warszawska Niezależna Oficyna Poetów i Malarzy, 1984.
• Wilki podchodzą ze wszystkich stron, Chicago: Polonia Bookstore and Publishers Co, 1985.
• Grisza, ja tiebie skażu…, Paryż: Instytut Literacki, 1986.
• Portret artysty z czasu dojrzałości, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA, 1987.
• Grecki bożek, Warszawa: Alfa, 1993
• Notatki z codzienności. (Grudzień 1982 – lipiec 1983), Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1993.
• Prawo prerii, Warszawa: ABC Future, 1999.
• Opowiadania uliczne, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2002.
• Nul, Warszawa: Wydawnictwo Alfa, 2003.
• Stygmatycy, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2005.

powieści, minipowieści:

• Trampolina, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1964.
• Marynarska ballada, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1966.
• Robaki, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1968.
• Wesele raz jeszcze, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974.
• Kto to zrobił?, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA, 1981.
• Wesele raz jeszcze! Zdarzenie w Miasteczku, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1982.
• Opowieść o kocie Gacku, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1982.
• Życie hordy, Warszawa: Społeczne Wydawnictwo Niezależne, 1984.
• Homo Polonicus, Warszawa: Wydawnictwo Pomost, 1992.
• Honolulu, Warszawa: Iskry, 1994.
• Strzały w motelu „George”, czyli Skarb Krwawego Barona, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Most, 1997.
• Reda, Warszawa: ABC Future, 1998.
• Hades, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1998.
• Empire, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe „Twój Styl”, 2001.
• Psie Głowy, Warszawa: Prószyński i Ska, 2008.
• Domek trzech kotów, Warszawa: Świat Książki, 2011.

felietony, eseje, szkice:

• Karnawał i post, Paryż: Instytut Literacki, 1988.
• Powidoki. Chłopcy z tamtych lat, Warszawa: Wydawnictwo Alfa-Wero, 1995.
• Powidoki 2. Wspomnij ten domek na Gęsiówce…, Warszawa: Wydawnictwo Alfa-Wero, 1996.
• Powidoki 3. Warszawiak pilnie poszukiwany, Warszawa: Wydawnictwo Alfa-Wero, 1998.
• Trzy teksty o Czeczenii, Warszawa: Polska Agencja Informacyjna, 2000.
• Mój słownik PRL-u, Warszawa: Wydawnictwo Alfa-Wero, 2002.
• To wolny kraj!, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe „Twój Styl”, 2004.
• Syjoniści do Syjamu. Zapiski z lat 1967–1968, Warszawa: Świat Książki, 2009.
• Moja Warszawa: Powidoki drugie, Warszawa: Iskry, 2010.

wybory utworów:

• Opowiadania wybrane, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1969.
• Układ zamknięty, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1972.
• Sielanka. Wybór opowiadań, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974.
• Zapiski na gorąco, Warszawa: Wydawnictwo „Czarciego Licha”, 1983.
• Ten stary złodziej. Benek Kwiaciarz, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1983.
• Kto to zrobił?, Warszawa: Wydawnictwo Alfa, 1990.
• Raport o stanie wojennym, Białystok: Zakłady Wydawnicze Versus, 1990.
• Od Benka Kwiaciarza do Księcia Nocy, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1995.
• Tapeta i inne opowiadania, Warszawa: Świat Książki, 1996.
• Judasz na placu Defilad, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1997.
• Fortuna liliputa, Warszawa: Wydawnictwo Alfa-Wero, 1997.
• Rajski ptak i inne opowiadania, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe „Twój Styl”, 2000.
• Sierota Europy, Warszawa: Wydawnictwo Alfa, 2006.
• Raport o stanie wojennym. Notatki z codzienności, Warszawa: Bellona–Oficyna Wydawnicza Volumen, 2009.
• Czarna i Mała, Warszawa: Świat Książki, 2010.
• Moja Warszawa: Powidoki, Warszawa: Iskry, 2010.
• Homo Polonicus, Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2013.
• Nekropolis, Warszawa: Świat Książki, 2014.
• Książę nocy. Najlepsze opowiadania, Warszawa: Iskry, 2018.

TŁUMACZENIA

angielski:

• The canary and other tales of martial law [Raport o stanie wojennym], tłum. Krystyna Bronkowska, Garden City, New York: The Dial Press, 1984.

czeski:

• Trampolína [Trampolina], tłum. Michaela Ditmarová, Praha: Odeon, 1967.

francuski:

• Chroniques clandestines d’un pays en guerre [Raport o stanie wojennym], tłum. Valentine Verdier, Paris: Stock, 1983.

japoński:

• ワルシャワの秋 [Raport o stanie wojennym], tłum. Kudo Yukio ta-yaku, Tokio: Shobunsha, 1983.

niderlandzki:

• De kanarie. Verhalen [Raport o stanie wojennym], tłum. Liesbeth Schnack, Baarn: De Prom, 1986.

niemiecki:

• Die schrägen Fürsten. Ganovengeschichten [Zdarzenie w miasteczku], tłum. Rolf Fieguth, Berlin: Henssel Verlag, 1967.
• Karpfen für die Miliz [Raport o stanie wojennym], tłum. Margitta Weber, München–Wien: Carl Hanser Verlag, 1983.
• Kopf und andere Erzählungen [Zapis], tłum. Klaus Staemmler, Frankfurt a.M.: Suhrkamp, 1967.
• Skandal im Städtchen [Zdarzenie w miasteczku], tłum. Charlotte Eckert, Berlin: Volk und Welt, 1992.

norweski:

• Polen. Krigstilstand [Raport o stanie wojennym], tłum. Ivar Lunde, Oslo: Gyldendal, 1983.

serbski:

• Knez tmine i dvanaest priča [Książę nocy], tłum. Biserka Rajčić, Beograd: „Filip Višnjić”, 1986.

szwedzki:

• Polen. Krigstillstånd [Raport o stanie wojennym], tłum. Lennart Ilke, Leif Andersson, Stockholm: Bromberg, 1982.

PMK