(1916–2000) – prozaik i eseista.

Urodził się w Łodzi w rodzinie o żydowskich korzeniach, był młodszym bratem pisarza Mariana Brandysa. Studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim, w 1939 roku uzyskał magisterium. W czasie studiów był działaczem lewicowego Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. W tym okresie publikował pierwsze teksty we lwowskich „Sygnałach” oraz w pismach lewicy akademickiej „Walka Młodych”, „Młodzi Idą” i „Akademik Socjalista”. Okupację niemiecką spędził na tak zwanych aryjskich papierach w Warszawie i w Krakowie. W tym czasie powstała jego pierwsza powieść Urodziny (1940‒1942). Po wojnie zamieszkał w Krakowie, gdzie nawiązał współpracę z pismami „Odrodzenie” i „Przekrój” oraz „Twórczość”, w których ogłaszał opowiadania, fragmenty prozy, artykuły i recenzje literackie. W 1945 roku został członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich, gdzie następnie zasiadał również w Zarządzie Głównym, a także pełnił funkcję wiceprezesa. W 1946 roku przeprowadził się do Łodzi, tu pracował w redakcji „Kuźnicy”. W roku tym wstąpił też do Polskiej Partii Robotniczej (od 1949 Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej). W 1949 roku wrócił do Warszawy, gdzie pracował w „Nowej Kulturze”, publikując też w innych pismach, w tym „Sztandarze Młodych” i „Życiu Literackim”. Był działaczem Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych i Polskiego PEN Clubu.

Brandys jest autorem najlepszej chyba polskiej powieści pisanej w myśl wskazań socjalistycznego realizmu, Obywatele (1954), opowiadającej o zwycięstwie polskiej rewolucji, oraz czterotomowego cyklu powieściowego Między wojnami (Samson – 1948, Antygona –1951, Troja miasto otwarte – 1949, Człowiek nie umiera –1951) stanowiącego panoramę losów polskiej inteligencji od lat 30. po wczesne 50. XX wieku. Utwory te przyniosły mu wiele wysokich nagród państwowych.

Od 1956 roku stał się rzecznikiem „odnowy” i „oczyszczenia moralnego” partii i władzy. W ten nurt wpisuje się jego Matka Królów (1957) – opowieść o robotniczej rodzinie i o polskiej mater dolorosa, matce synów, którzy byli zarówno budowniczymi ustroju stalinowskiego, jak i jego ofiarami. W latach 60. i 70. XX wieku wiele czasu spędził za granicą, wygłaszał odczyty w USA, prowadził wykłady na Sorbonie, współpracował z miesięcznikiem Jeana-Paula Sartre’a „Les Temps Modernes”.

W proteście przeciw usunięciu z partii Leszka Kołakowskiego wystąpił w 1966 roku z PZPR. W 1976 roku w obronie konstytucji podpisał Memoriał 101. Współpracował z wydawanym poza cenzurą kwartalnikiem literackim „Zapis”. Związany odtąd z liberalnym skrzydłem polskiej inteligencji, opowiadał o jej losach, tworząc portrety ludzi i zdarzeń. W tym nurcie jego twórczości mieszczą się zarówno debiutancka powieść Drewniany koń (1946), wspomniana tetralogia Między wojnami, jak i późniejsza powieść w listach Wariacje pocztowe (1972), opowiadająca o dziejach kilkupokoleniowej rodziny szlacheckiej, Nierzeczywistość (1977) i czterotomowy „dziennik-powieść” Miesiące (1980–1987). Na początku grudnia 1981 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych, a następnie do Paryża, gdzie zastało go wprowadzenie stanu wojennego w Polsce. We Francji prowadził audycje w języku polskim w Radio France Internationale. W 1982 wyjechał do Nowego Jorku, gdzie na Columbia University miał wygłosić cykl odczytów o literaturze polskiej. W 1983 na stałe wyjechał z Polski i podjął współpracę z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa. Po 1989 roku publikował także w polskiej prasie, między innymi „Rzeczpospolitej” i „Gazecie Wyborczej”. Zmarł w Paryżu; pochowany na Cmentarzu Père-Lachaise.

Twórczość Brandysa wymyka się scalającej formule. Na kartach jego książek powieściopisarz-kronikarz spotyka się ze storytellerem (tomy opowiadań Romantyczność –1960, Jak być kochaną i inne opowiadania –1970). Jest tak zwłaszcza w tekstach, w których Brandys wraca do tematyki okupacyjnej: Rondo (1982) to opowieść o fikcyjnym ugrupowaniu konspiracyjnym, które narrator utworzył na własną rękę podczas okupacji, by uchronić ukochaną kobietę (gorącą patriotkę) przed niebezpieczeństwami konspiracji prawdziwej – ale rezultatami tej fikcji były autentyczne zamachy, śmierci i uwięzienia. Z kronikarzem i storytellerem w prozie Brandysa sąsiaduje również intelektualista. Widać to w upowieściowionych eseistycznych rozważaniach (Listy do Pani Z. – 1958–1962, Sposób bycia –1963, Dżoker – 1966, Rynek – 1968), na kartach Miesięcy, a także w ostatniej wspomnieniowej prozie Zapamiętane (1995), w której raz jeszcze pisze o dzieciństwie, odkrywa swoje żydowskie korzenie, przywołuje lata wojny, daje portrety spotkanych ludzi, snuje rozważania o literaturze współczesnej. Siłę jego eleganckiej, finezyjnej prozy (pisarz unika awangardowych rozwiązań, ale jest mistrzem stylizacji) stanowi także i to, że kronikarskie zawsze zderzone jest z subiektywnym i jednostkowym. I tak na przykład Miesiące obok zapisu wydarzeń oraz stanu umysłu i emocji pisarza z Europy Środkowo-Wschodniej, dysydenta, a potem emigranta, stanowią jeden z najciekawszych utworów literackich, jakie napisano o małżeństwie. Opowiadają o historii miłości i niespokojnym związku dwojga ludzi, którzy poznali się jeszcze jako nastolatkowie, przed maturą. Zagadkowa i kapryśna historia, polityka, i romans (także z literaturą) – to nierozłączne tematy Brandysa. Jak sam napisał o swojej twórczości:  „Naprawdę istniały dla mnie od początku tylko dwa tematy. 1) Kiedy i w jaki sposób rzeczywistość staje się opowiadaniem, a opowiadanie rzeczywistością; 2) czy, albo do jakiego stopnia, można stworzyć własne przeznaczenie, niezawisłe od Opatrzności i Historii”.

Otrzymał wiele nagród w kraju i za granicą, w tym Państwową Nagrodę Literacką II stopnia (1950 i 1955), Nagrodę d’Isola Elba (1964), nagrodę Fundacji A. Jurzykowskiego (1982), nagrodę im. M. Grydzewskiego (1981), nagrodę literacką im. Ignatio Silone (1986), nagrodę literacką Prato-Europa (1986). Odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1952), Orderem Sztandaru Pracy II klasy (1955), Medalem 10-lecia Polski Ludowej (1955), Orderem Sztuk Pięknych i Literatury, przyznanym przez ministra kultury Francji (1993). W 2000 za całokształt twórczości literackiej otrzymał nagrodę Polskiego PEN Clubu im. J. Parandowskiego.

BIBLIOGRAFIA (wybór)

powieści, opowiadania:

• Drewniany koń, Warszawa: Czytelnik, 1946.

• Miasto niepokonane. Opowieść o Warszawie, Warszawa: Książka, 1946.

• Między wojnami (Samson), Warszawa: Czytelnik, 1948.

• Antygona, Warszawa: Czytelnik, 1948.

• Troja, miasto otwarte, Warszawa: Czytelnik, 1949.

• Człowiek nie umiera, Warszawa: Czytelnik, 1951.

• Obywatele, Warszawa: Czytelnik, 1954.

• Matka Królów, Warszawa: Czytelnik, 1957.

• Romantyczność, Warszawa: Czytelnik, 1960.

• Sposób bycia, Warszawa: Czytelnik, 1963.

• Obrona Granady i inne opowiadania, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966.

• Jak być kochaną i inne opowiadania, Warszawa: Czytelnik, 1970.

• Wariacje pocztowe, Warszawa: Czytelnik, 1972.

• Pomysł, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974.

• Nierzeczywistość, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA, 1977.

• Rondo, Warszawa: Czytelnik, 1982.

• Przygody Robinsona, Warszawa: Iskry, 1999.

wspomnienia, dzienniki, eseje:

• Wspomnienia z teraźniejszości, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1959.

• Mała księga, Warszawa: Czytelnik, 1970.

• Miesiące, (t.1: 1978–1979, Warszawa: NOWA, 1981; t.2: 1980–1981, Paryż: Instytut Literacki, 1982; t.3: 1982–1984, Paryż, 1984; t.4: 1985–1987, Paryż, 1987).

• Sztuka konwersacji, Londyn: Aneks, 1990.

• Charaktery i pisma, Londyn: Aneks, 1991.

• Zapamiętane, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1995.

• Listy do pani Z. Wspomnienia z teraźniejszości, cz. 1–3, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1958‒1962.

TŁUMACZENIA (wybór)

angielski:

• Sons and comrades [Matka Królów], tłum. David J. Welsh, New York: Grove Press, 1961.

• A question of reality [Nierzeczywistość], tłum. Isabel Barzun, New York: C. Scribner’s Sons, [1980].

• A Warsaw diary: 1978–1981 [Miesiące], tłum. Richard Lourie, New York: Random House, 1983.

• Paris, New York: 1982–1984 [Miesiące], New York: Random House, 1988.

• Letters to Mrs. Z. [Listy do pani Z.], tłum. Morris Edelson, Highland Park, Ill.: December Press, [1987].

• Rondo [Rondo], tłum. Jarosław Anders, New York: Farrar, Straus & Giriux, 1989.

bułgarski:

• Непобеденият град [Miasto niepokonane. Opowieść o Warszawie], tłum. Veselina Genovska, Sofija: „Slavanska Kultura”, 1948.

• Самсон [Samson], tłum. Dimitr Ikonomov, Sofija: Narodna Kultura, 1962.

• Антигона [Antygona], tłum. Dimitr Ikonomov, Sofija: Narodna Kultura, 1963.

czeski:

• Město nepokořené [Miasto niepokonane. Opowieść o Warszawie], tłum. Helena Teigová, Praha: Fr. Borový, 1948.

• Samson [Samson], tłum. Helena Teigová, Praha: Melantrich, 1950.

• Antigona [Antygona], tłum. Miloš Václav Dittrich, Bratislava: Dukla, 1950.

• Příhody Xavera Šarleje, tłum. Helena Teigová, Praha: Melantrich, 1950.

• Pařiž mǎsto otevřené [Troja, miasto otwarte], tłum. Helena Teigová, Praha: Melantrich, 1951.

• Človǎk ne umírá [Człowiek nie umiera], tłum. Helena Teigová, Praha: Melantrich, 1953.

• Občané [Obywatele], tłum. Helena Teigová, Praha: St. Nakl. Krásné Liter., Hudby a Umění, 1954.

• Zpusob existence [Sposób bycia], tłum. Helena Stachová, Praha: Státní Nakladat. Krásné Literatury, 1965.

• Dopisy pani Z.: vzpomínky z přítomnosti 1957–1961 [Listy do pani Z. ], tłum. Vlasta Dvořáčková, Praha: Československý spisovatel, 1967.

duński:

• Lucja Król: en moder [Matka królów]; Granada [Obrona Grenady], tłum. Noemi Eskul-Jensen, Karl Hornelund, Eigil Steffensen, København : C. A. Reitzel, 1960.

• Måneder [Miesiące], tłum. Willy Dähnhardt, Janina Katz, Kopenhaga: Gyldendal, 1987.

estoński:

• Olevikumälestusi [Obywatele], tłum. Aleksander Kurtna, Tallinn: Ajalehtede-Ajakirjade Kirjastus, 1957.

francuski:

• La défense de Grenada [Obrona Grenady];  La mère des rois [Matka Królów], tłum. Victoria Achéres, Paris: R. Julliard, 1958.

• Lettres a Madame Z. [Listy do pani Z. ], tłum. Anna Posner, Paris: R. Julliard, 1961.

• Façon d’être [Sposób bycia], tłum. A. Kosko, Paris: Éditions Gallimard, 1968.

• En Pologne, c’est-a-dire nulle part [Nierzeczywistość], tłum. Adam Lach, Paris: Éditions du Seuil,1978.

• Carnets de Varsovie, 1978–1981 [Miesiące 1978–1981], tłum. Thérèse Douchy, Paris: Éditions Gallimard, 1985.

• Carnets Paris-New-York-Paris, 1982–1984 [Miesiące 1982–1984], tłum. Thérèse Douchy, Paris: Éditions Gallimard, 1987.

• Rondo [Rondo], tłum. Jean-Yves Erhel, Paris: Éditions Gallimard, 1989.

• Carnets Paris, 1985–1987 [Miesiące 1985–1987 ], tłum. Thérèse Douchy, Paris: Éditions Gallimard, 1990.

• Hôtel d’Alsace et autres adresses [Charaktery i pisma], tłum. Jean-Yves Erhel, Paris: Éditions Gallimard, 1992.

• L’art d’être aimée et autres nouvelles [Jak być kochaną i inne opowiadania], tłum. Christophe Potocki, Paris: Éditions Gallimard, 1993.

• Le troisième Henri [Pomysł], tłum. Jean-Yves Erhel, Paris: Éditions Gallimard, 1995.

• De mémoire… [Zapamiętane], tłum. Jean-Yves Erhel, Paris: Éditions Gallimard, 2003.

hiszpański:

• Ciudadanos [Obywatele], tłum. Esther G. de Adin, Buenos Aires: Hemisferio, 1958.

• Cartas a la señora Z. [Listy do pani Z.], tłum. Sergio Pitol, Xalapa: Universidad Varacruzana, 1966.

• Madre de reyes [Matka Królów], tłum. Sergio Pitol, México: Era, 1968.

• En Polonia, es decir en ninguna parte [Nierzeczywistość], tłum. Marek Hofman, Buenos Aires: Editorial Sudamericana, [1983].

• Variaciones postales [Wariacje pocztowe], tłum. Bárbara Gill, Ciudad Autónoma de Buenos Aires: Adriana Hidalgo editora, 2017.

niderlandzki:

• Rondo [Rondo], tłum. Karol Lesman, Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1991.

niemiecki:

• Der Mensch stirbt nicht [Człowiek nie umiera], tłum. Kurt Harrer, Berlin: Aufbau-Verlag, 1955.

• Briefe an Frau Z. Erinnerungen aus der Gegenwart 1957–1961 [Listy do pani Z.], tłum. Caesar Rymarowicz, Berlin: Volk und Welt, 1965.

• Die Verteidigung des Granada [Obrona Grenady], tłum. Wanda Bronska-Pampuch, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1966.

• Die Mutter der Könige [Matka Królów]; Die Verteidigung des Granada [Obrona Grenady], tłum. Wanda Bronska-Pampuch, Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1966.

• Die Kunst geliebt zu werden und andere Erzählungen [Jak być kochaną i inne opowiadania], Berlin: Volk und Welt, 1968.

• Joker: Erinnerungen aus der Gegenwart [Dżoker], tłum. Walter Tiel, Frankfurt am Main: Insel Verlag, 1968.

• Die Art zu leben [Sposób bycia], tłum. Walter Tiel, Frankfurt am Main: Insel Verlag, 1970.

• Der Marktplatz [Rynek], tłum. Klaus Staemmler, Frankfurt am Main: Insel Verlag, 1971.

• Die sehr alten Beiden [wybór opowiadań], tłum. Caesar Rymarowicz, Kurt Kelm, Jutta Janke, Hans Loose, Leipzig: Philip Reclam jun., 1971.

• Kleines Buch [Mała księga], tłum. Henryk Bereska, Berlin: Volk und Welt, 1972.

• Variationen in Briefen [Wariacje pocztowe], tłum. Roswitha Buschmann, Berlin: Volk und Welt, 1975.

• Ruhige Jahre unter der Besatzung [Spokojne lata pod zaborem], tłum. Maria Kurecka, Berlin: Literarisches Colloquium: Berliner Künstlerprogramm des DAAD (Deutscher Akademischer Austauschdienst), 1979.

• Warschauer Tagebuch. Die Monate davor 1978–1981 [Miesiące 1978–1981], tłum. Friedrich Grise, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1984.

• Rondo [Rondo], tłum. Olaf Kühl, Darmstadt: Luchterhand-Literaturverlag, 1988.

• Der Einfall [Pomysł], tłum. Henryk Bereska, Berlin: Volk und Welt, 1990.

rosyjski:

• Граждане [Obywatele], tłum.  Marija Abkina, Moskwa: Izdatel’stvo Inostrannoj Literatury, 1955.

• Между войнами [Między wojnami; cykl powieściowy], t. 1 i 2, tłum. W. Rakowskaja [et al.], Moskwa: Izdatel’stvo Inostrannoj Literatury, 1957–1958.

• Человек не умирает [Człowiek nie umiera], tłum.  W. Rakowskaja, Moskwa: Izdatel’stvo Inostrannoj Literatury, 1958.

rumuński:

• Cărticica [Mała księga], tłum. Mihai Mitu, Bucureşti: Univers, 1976.

serbski:

• Neporeni grad: povest Varšave [Miasto niepokonane. Opowieść o Warszawie], tłum. Sergije Jelenjev, Beograd: Priz 1947.

• Zapamćeno [Zapamiętane], tłum. Ljubica Rosić, Beograd: Paideia, 2000.

słowacki:

• Ako byt’ milovaná [Jak być kochaną], tłum. Jozef Hvišč, Bratislava: Slovenskij spisovatel, 1965.

• Listy pani Z.: výber [Listy do pani Z.; wybór], tłum. Pavol Winczer, Bratislava: Slovenské vydavatel’stvo krásnej literatury, 1965.

• Žolík: spomienky zo súčasnosti [Dżoker], tłum. Matej Andráš, Bratislava: Tatran, 1968.

słoweński:

• Lucija Kralj [Matka Królów], tłum. Uroš Kraigher, Ljubljana: Državna založba Slovenije, 1960.

szwedzki:

• I Polen, dvs inqanstans... [Nierzeczywistość], tłum. M. Teeman, Stockholm: P. A. Norsted, 1979.

• Månaderna: Warszawa okt. 1978 dec. 1979 [Miesiące, 1978–1979], tłum. Mira Teeman, Stockholm: Norstedt, [1985].

węgierski:

• Honpolgárok [Obywatele], tłum. Illona Dembinszky, Budapest: Új Magyar Könyvkiadó, 1956.

• Jellemek és írások [Charaktery i pisma], tłum. Klára Körtvélyessy, Zsuzsa Mihályi, Budapest: Euròpa,1995.

• Rondó: szerelem, színház, háború [Rondo], tłum. Lajos Pálfalvi, Pécs: Jelenkor, 2002.

włoski:

• La difesa della Grenada e altri racconti [wybór opowiadań], tłum. Franca Wars, Milano: A. Mondadori, 1980.
• La madre dei Re [Matka Królów], tłum. Ludovico Tulli, Milano: Feltrinelli, 1987.
• Sansone [Samson], tłum. Franciszka Frova, Giovanna Tomassucci, Roma: E/O, [1987].
• Variazioni postali [Wariacje pocztowe], tłum. Ludmiła Ryba i Mauro Martini, Roma: E/O, [1988].
• L’arte di farsi amare [Jak być kochaną, i inne opowiadania], tłum. Giovanna Tomassucci, Roma: E/O, [1990].
• Hotel d’Alsace e altri due indirizzi [Charaktery i pisma], tłum. Giovanna Tomassucci, Roma: E/O, [1992].
• L’arte della conversazione [Sztuka konwersacji], tłum. Raffaella Belletti, Roma: E/O, [1995].
• Le avventure di Robinson [Przygody Robinsona], tłum. Raffaella Belletti, Roma: E/O, [2000].
• Lettere alla signora Z. e altri racconti [Listy do pani Z. : wspomnienia z teraźniejszości], tłum. Franca Wars, Milano: La vita felice, 2000.
• Rondò [Rondo], tłum. Giovanna Tomassucci, Roma: E/O, [2001].

EZ