(1952–2020) – prozaik, publicysta, dramatopisarz, krytyk, scenarzysta.

Pochodził z Wisły, do liceum uczęszczał w Krakowie i tam też studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Następnie pracował jako asystent w Instytucie Filologii Polskiej UJ, rozpoczął też studia doktoranckie, których nie ukończył. Już w tych czasach publikował recenzje i artykuły w „Życiu Literackim”, „Studencie”, „Echu Krakowa” czy „Twórczości”, a potem także w prasie wydawanej poza cenzurą; ogłaszał również pierwsze utwory literackie. W 1983‒1989 był felietonistą niezależnego pisma czytanego „NaGłos”. Zwolniony z UJ podejmował różne prace, poświęcając się jednocześnie twórczości literackiej. Stała się ona jego głównym zajęciem po otrzymaniu w 1989 roku nagrody Fundacji im. Kościelskich w Genewie za debiutancki zbiór opowiadań Wyznania twórcy pokątnej literatury erotycznej. Współpracował także z „Tygodnikiem Powszechnym”, „Gazetą Wyborczą”, „Polityką”, „Dziennikiem” i „Przekrojem”, w których prowadził stałe rubryki; ogłaszane w prasie felietony pod tytułem „Dziennik” wydał następnie w formie książkowej w trzech tomach. Pracę utrudniała mu choroba alkoholowa, a potem także choroba Parkinsona. W 2019 roku przeprowadził się do Kielc, gdzie zmarł i został pochowany.

Po głośnym debiucie swoją pozycję umocnił jako autor powieści Spis cudzołożnic (1993), wkrótce przeniesionej na ekran przez Jerzego Stuhra. Jednak przełomowe znaczenie należy przypisać jego niewielkiej objętościowo powieści Inne rozkosze (1995). Tam po raz pierwszy Pilch zaprosił czytelników do świata swojego dzieciństwa spędzonego w Wiśle zdominowanej przez ludność protestancką. Ów mikrokosmos – fascynujący i nieco straszny zarazem – składa się przede wszystkim z ekscentrycznych krewnych, sąsiadów dziwaków czy – szerzej – malowniczych postaci ogarniętych niegroźnymi maniami. Pilch wypracował oryginalną formułę tragikomiczną, połączył żart z powagą; pokazał – także w kolejnej powieści Tysiąc spokojnych miast (1997) – że brawurowy styl i retoryczne popisy stanowią powierzchnię jego literatury, są językowo-anegdotyczną zasłoną, pod którą skrywają się takie problemy jak nieobecność, utrata czy bezpowrotnie zaprzepaszczone doświadczenie. Właściwie nie sposób inaczej przeczytać Pod Mocnym Aniołem (2000), odważnej powieści, za którą Jerzy Pilch został uhonorowany Nagrodą Literacką „Nike”. Jej akcja nie rozgrywa się wprawdzie w Wiśle, ale tak jak dzieła wcześniejsze opiera się na elementach autobiograficznych; pisarz odniósł się do własnych doświadczeń alkoholowych.

W kolejnych utworach pisarz wyznaczał sobie coraz bardziej ambitne zadania – jak w Mieście utrapienia (2004), gdzie zajął się problemem sfałszowanej tożsamości i przy okazji nawiązał subtelny dialog z Thomasem Mannem jako autorem Wyznań hochsztaplera Feliksa Krulla. Albo jak w powieści Marsz Polonia (2008) skonstruowanej na bazie motywu wesela. W tej metaforycznie gęstej, oniryczno-barokowej opowieści Pilch dokonał przeglądu zbiorowych polskich fantazmatów i narodowych obsesji. Co ważne – mniej więcej od tomu prozy Moje pierwsze samobójstwo (2006) – w jego prozie widoczna jest ciemna tonacja. Przeszłość, kiedyś przywoływana w trybie nostalgicznym, z wolna staje się obszarem niepewności zaludnionym przez widma. Pisarz modyfikuje najwyżej ceniony temat swojej twórczości literackiej, czyli mit rodzinno-środowiskowy. Luterańska Wisła nie jest już krainą łagodności, zbyt dużo w niej śmierci i ubywania, coraz trudniej obdarzyć starych wiślan namiętnościami i dowcipem.

Przez długie lata Pilch doskonalił sztukę splatania doraźnej publicystyki z czystą literaturą. W efekcie został uznany za odnowiciela gatunku zwanego felietonem. Najcelniejsze teksty zebrał w kilku tomach, z których bodaj najwyżej oceniona przez krytyków została Bezpowrotnie utracona leworęczność (1998). Swoim felietonom stopniowo zaczął nadawać formę coraz bardziej prywatną, a właściwie intymną. Notacje skreślone między końcem grudnia 2009 i końcem listopada 2011 roku zebrał w tomie Dziennik, ten zaś w jakiejś mierze oświetlił powieść Wiele demonów (2013) – chodzi o doświadczenie poważnej choroby, o to, co sam pisarz nazwał „zanikiem”. Dlatego nie sposób czytać Wielu demonów poza kontekstem ustanowionym w Dzienniku. Elegijny charakter tej powieści, jej ponury wydźwięk został zakotwiczony właśnie w biograficznym konkrecie (choroba); nieledwie każdy motyw bądź koncept służy tu „zagadywaniu” śmierci, mierzeniu się z jej grozą. Wydany w tym samym roku co powieść Drugi dziennik można uznać za kontynuację przedsięwzięcia, które sam autor nazwał sporządzaniem „kalendarium zaniku”. Zuzę albo czas oddalenia (2015) przedstawił jako „rękopis ukryty w bucie”, a więc jako papiery, które pozostały po kimś, kto odszedł. To rzekome znalezisko przynosi opowieść o związku starszego, schorowanego pana z młodziutką warszawską prostytutką. Pilch pyta w tym utworze o granice intymności, a właściwie o etyczne umocowanie tego, co moglibyśmy nazwać wyprzedażą własnej intymność. Pisząc w ostatnich latach o chorobie i postępującej niedołężności, poniekąd musiał się z tą kwestią zmierzyć.

Pilch jest też autorem scenariuszy i sztuk teatralnych, jak komedia Narty Ojca Świętego (2004) napisana na zamówienie Teatru Narodowego. Był pomysłodawcą Ogólnonarodowego Konkursu na Opowiadanie pod nazwą Pisz do Pilcha, który ogłosił na łamach „Polityki” pod koniec 2003; najlepsze opowiadania ukazały się w antologii Pisz do Pilcha. Opowiadań współczesnych trzydzieści i trzy (2005).

Za swoją twórczość otrzymał liczne nagrody. Oprócz wymienionych nagrody im. Kościelskich oraz Nagrody Literackiej „Nike” jest też laureatem Paszportu „Polityki” za powieść Bezpowrotnie utracona leworęczność. Dostał także Nagrodę im. ks. L.J. Szersznika za całokształt twórczości i promocję Śląska Cieszyńskiego (2004), nagrodę Kościoła Luterańskiego na Górnym Śląsku – Śląski Szmaragd, złotą statuetkę „Źródła Wisły”, przyznawaną przez władze miasta Wisły (2006), laur Złotej Cieszynianki, przyznany przez Związek Komunalny Ziemi Cieszyńskiej (2008), Nagrodę im. ks. L. Otto, przyznaną przez redakcję „Zwiastuna Ewangelickiego” za wprowadzenie do publicystyki i literatury tematów ewangelickich (2013).

Na cześć pisarza corocznie od 2021 roku w Wiśle odbywa się Festiwal Słowa Granatowe Góry im. Jerzego Pilcha, a w Kielcach od 2022 roku ogłaszany jest Ogólnopolski Konkurs Literacki na Felieton o „Brzytwę Pilcha” (w ramach festiwalu literackiego Pociąg do literatury).

Wiele z jego utworów zostało przełożonych na języki obce, ukazując się w osobnych tomach, a także w antologiach.

BIBLIOGRAFIA

• Wyznania twórcy pokątnej literatury erotycznej, Londyn: Puls, 1988.
• Spis cudzołożnic. Proza podróżna, Londyn: Puls, 1993.
• Rozpacz z powodu utraty furmanki, Kraków: Znak, 1994.
• Inne rozkosze, Poznań: Wydawnictwo a5, 1995.
• Monolog z lisiej jamy, Kraków: Universitas, 1996.
• Tezy o głupocie, piciu i umieraniu, Londyn: Puls, 1997.
• Tysiąc spokojnych miast, Londyn: Puls, 1997.
• Bezpowrotnie utracona leworęczność, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1998.
• Opowieści wigilijne (razem z Olgą Tokarczuk i Andrzejem Stasiukiem), Wrocław: Wydawnictwo Ruta; Wołowiec: Czarne, 2000.
• Pod mocnym aniołem, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2000.
• Upadek człowieka pod Dworcem Centralnym [zbiór felietonów], Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2002.
• Miasto utrapienia, Warszawa: Świat Książki, 2004.
• Narty Ojca Świętego, Warszawa: Świat Książki, 2004.
• Moje pierwsze samobójstwo, Warszawa: Świat Książki, 2006.
• Pociąg do życia wiecznego, Warszawa: Świat Książki, 2007.
• Marsz Polonia, Warszawa: Świat Książki, 2008.
• Sobowtór zięcia Tołstoja, Warszawa: Świat Książki, 2010.
• Dziennik, Warszawa: Wielka Litera, 2012.
• Wiele demonów, Warszawa: Wielka Litera, 2013.
• Drugi dziennik, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2013.
• Zuza albo Czas oddalenia, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2015.
• Zawsze nie ma nigdy (Jerzy Pilch w rozmowach z Eweliną Pietrowiak), Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2016.
• Indyk beltsville. Opowiadania zebrane, Kraków: Wydawnictwo Literackie, [cop. 2016].
• Portret młodej wenecjanki, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2017.
• Pod Mocnym Aniołem, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2017.
• Żywego ducha, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2018.
• Żółte światło, Warszawa: Wielka Litera, [cop. 2019].
• Trzeci dziennik. 7 maja 2017–15 lipca 2018, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2019.
• Autobiografia w sensie ścisłym, a nawet umownym, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2021.
• Pretensja o tytuł jest jedyną, jaką mieć tu można, Warszawa: Polityka, 2021.

TŁUMACZENIA (wybór)

angielski:

• His current woman [Inne rozkosze], tłum. Bill Johnston, Evanston: Hydra Books/Northwestern University Press, 2002.
• The Mighty Angel [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Bill Johnston, New York: Open Letter (University of Rochester), 2009.
• My first suicide [Moje pierwsze samobójstwo], tłum. David Frick, Rochester: Open Letter, 2012.

bułgarski:

• При Силния ангел [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Julian Bożkow, Sofija: Paradigma, 2003.
• Град печален [Miasto utrapienia], tłum. Sylwia Borisowa, Sofija: Panorama Plus, 2011.
• Ските на Светия отец [Narty Ojca Świętego], tłum. Kamien Rikiew, Sofija: Balkani, 2012.

chorwacki

• K pijanom anđelu [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Emilio Nuić, Zagreb: Hena com, [2017].

czeski:

• Moje první sebevražda [Moje pierwsze samobójstwo], tłum. Nina Vrbovcová, Zlín: Kniha Zlín, 2009.
• Nenávratně ztracené leváctví [Bezpowrotnie utracona leworęczność], tłum. Jitka Lukášová, Praha: Plus, 2018.

estoński:

• Muud mőnud [Inne rozkosze], tłum. Hendrik Lindepuu, Tallinn: Perioodika, 2001.
• Kange ingli tiiva all [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Hendrik Lindepuu, Tallin: Perioodika, 2004.

francuski:

• Sous l’aile d’un ange [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Laurence Dyèvre, Montricher: Les Éditions Noir sur Blanc, 2003.

hiszpański:

• Casa del Ángel Fuerte [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Joanna Albin, Barcelona: Acantilado, 2004.
• Otros placeres [Inne rozkosze], tłum. Joanna Albin, Barcelona: Acantilado, 2005.

holenderski:

• In de sterke engel [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Karol Lesman, Breda: De Geus, 2002.

litewski:

• Kiti malonumai [Inne rozkosze], tłum. Vyturys Jarutis, Vilnius: Strofa, 2001.
• Stiprusis angelas [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Vyturys Jarutis, Vilnius: Strofa, 2002.

niemiecki:

• Andere Lüste [Inne rozkosze], tłum. Albrecht Lempp, Berlin: Verlag Volk und Welt, 2000.
• Zum starken Engel [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Albrecht Lempp, München: Luchterhand, 2003.
• Die Talente und Obsessionen des Patryk W. [Miasto utrapienia], tłum. Paulina Schulz, München: dtv, 2008.

macedoński:

• Грешни уживања [Inne rozkosze], tłum. Milica Mirkułowska, Skopje: Antolog, 2015.

norweski:

• Den mektige Engel [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Agnes Banach, Oslo: Forlaget Oktober, 2012.

rosyjski:

• Песни пьющих [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Ksenia Starosielska, Moskwa: Inostranka, 2004.
• Безвозвратно утраченная леворукость [Bezpowrotnie utracona leworęczność], tłum. Tatiana Izotowa, Moskwa: Nowoje literaturnoje obozrenje, 2008.

słowacki:

• Pod mocným anjelom [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Jozef Marušiak, Bratislava: Drewo a Srd, 2003.

słoweński:

• Pri mogočnem angelu [Pod Mocnym aniołem], tłum. Klemen Pisk, Ljubljana: Mladinska knjiga, 2004.
• Seznam prešuštnic [Spis cudzołożnic], tłum. Klemen Pisk, Ljubljana: Sodobnost International, 2012.

ukraiński:

• Під міцним янголом [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Igor Pizniuk, Kyjiw: Pulsar, 2011.

wietnamski:

• Dưới cánh thiên thần rượu [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Bá Thự Lê,  Hà Nội: Hội Nhà Văn 2012.
• Những khoái cảm khác: tiểu thuyết [Inne rozkosze], tłum. Lê Bá Thự, Hà Nội: Nhà xuất bản Phụ Nữ, 2015.

włoski:

• Sotto l’ala dell’Angelo Forte [Pod Mocnym Aniołem], tłum. Lorenzo Pompeo, Grzegorz Kowalski, Roma: Fazi, 2005.
• L’amante in carica [Inne rozkosze], tłum. Lorenzo Pompeo, Roma: Lantana, 2011.

EZ