(ur. 1957) – pisarka, poetka, reportażystka, historyczka literatury i teatru.

Z wykształcenia teatrolog, od czasów studiów zajmuje się twórczością poetycką i reportażem. Zadebiutowała recenzją teatralną na łamach „Tygodnika Kulturalnego” w 1977 roku, a jako poetka rok później w „Nowym Wyrazie”. W 1978 roku ogłosiła też pierwszy reportaż. Recenzje, artykuły i wywiady z artystami sceny publikowała między innymi w „Teatrze”, „Życiu Literackim”, „Nowych Książkach”, a także pismach drugoobiegowych, jak „Silva Rerum”. W latach 1987–1992 pracowała jako adiunkt w Instytucie Badań Literackich, później w Centrum Dziennikarstwa w Warszawie oraz na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie wykładała sztukę reportażu i wywiadu literackiego.

Już pierwsza (niepoetycka) książka Tuszyńskiej, biografia aktorki Marii Wisnowskiej, wskazuje wyraźnie kierunek jej zainteresowań – zagadnienie pamięci. Autorka jest wyczulona nie tylko na zatarcie wspomnień, ale i na pamięć, w której występują przebicia, luki, białe plamy czy obarczoną ciężarem niesławy. W każdej formie działalności pisarskiej (w poezji, prozie niefikcjonalnej, opracowaniach wspomnień, publikacjach naukowych i monografiach) Tuszyńska poszerza stan wiedzy na temat czynników wpływających na tryby pamiętania i oceny ludzkich zachowań, marginalizowania znaczących dokonań, zawstydzania i pomniejszania. Całość jej pracy twórczej polega na ocalaniu świata przed powtórną zagładą – tym razem niepamięci.

Tuszyńska patrzy na bohaterów, a przede wszystkim bohaterki, z perspektywy możliwie pozbawionej uprzedzeń, za to uważnie i z żywym zainteresowaniem. Reportażystka i biografka stara się być wobec postaci, którym poświęca kolejne książki, możliwie sprawiedliwa. Oznacza to nie tyle tworzenie hagiografii, ile empatyczne portretowanie. Pisarka jest prekursorką nie tylko feministycznego „przepisywania historii”, ale i wskazywania istotnych związków między tak zwaną małą historią, prywatną, a historią „dużą”, powszechną. Jej dwie najbardziej osobiste książki prozatorskie to Rodzinna historia lęku (2005) oraz Ćwiczenia z utraty (2007). Pierwsza to opowieść o odkrywaniu losów własnych polskich i żydowskich przodków. Druga zaś to świadectwo miłości i towarzyszenia tak w chorobie, jak i w odchodzeniu Henryka Dasko, męża pisarki. Obie książki są również historią XX wieku w Europie Środkowej ocienionej przez Zagładę.

Tuszyńska próbuje odzyskać pamięć o ważnych postaciach kobiecych w polskiej kulturze, co widać również w książkach niekoniecznie poświęconych tylko kobietom (czego przykładem są Tyrmandowie. Romans amerykański, gdzie opisała nieobecną w powszechnej świadomości postać Mary Ellen Fox, z którą Leopold Tyrmand założył w Stanach Zjednoczonych rodzinę i spędził u jej boku resztę życia). Osobne publikacje poświęciła (oprócz wymienionej już Wisnowskiej) Irenie Krzywickiej (Długie życie gorszycielki, 1999), Wierze Gran (Oskarżona Wiera Gran, 2010) i Józefinie Szelińskiej (Narzeczona Schulza. Apokryf, 2015). Każdą z tych postaci można nazwać ikoną nowoczesnej kobiecości: twórczej, przełamującej obyczajowe tabu, niezależnej i płacącej wysoką cenę za wybór wolności w patriarchalnym społeczeństwie.

Tuszyńska była stypendystką wielu instytucji i uczelni zagranicznych, między innymi paryskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego, Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie i Fundacji Kościuszkowskiej w Nowym Jorku. Stypendia wykorzystywała na zbieranie materiałów do reportaży i podróże, między innymi śladami polskich zesłańców do Moskwy i na Syberię.

Została uhonorowana Nagrodą Polskiego PEN Clubu im. K. Pruszyńskiego za rok 1993 za książkę Kilka portretów z Polską w tle. Za Rodzinną historię lęku otrzymała nominację do francuskiej nagrody Prix Médicis w 2005 roku oraz The Canadian Jewish Literary Award w 2016. Za Narzeczoną Schulza była nominowana do francuskich nagród: Prix Médicis i Prix Femina w 2015 roku, a także do finału Ogólnopolskiej Nagrody Literackiej dla Autorki Gryfia (2016). Odznaczona Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2015) i francuskim Orderem Sztuki i Literatury (2022).

BIBLIOGRAFIA

poezja:

• Rysowanie, Podkowa Leśna: Oficyna Wydawnicza P.T., 1980.
• I znowu list, Warszawa: Spółka Poetów, 1990.
• Zamieszkałam w ucieczce, Lublin: Stowarzyszenie Litrackie „Kresy”, 1993.
• Adresat nieznany. Notatnik poetycki 1993–1996, Warszawa: Wydawnictwo Dana, 1998.
• Łęczyca, Warszawa: Wydawnictwo Diana, 2001.
• Na cudzych brzegach. Notatnik poetycki 1997–2000, Warszawa: Wydawnictwo Diana, 2001.
• Miejsce przy oknie, Warszawa: Wydawnictwo Nowy Świat, 2003.
• Nadzieja 2, Lublin: Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN, 2010.

proza:

• Wisnowska, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990.
• Rosjanie w Warszawie, Paryż: Instytut Literacki, 1990.
• Kilka portretów z Polską w tle. Reportaże izraelskie (słowo wstępne: Ryszard Kapuściński), Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 1993.
• Singer. Pejzaże pamięci, Gdańsk: Wydawnictwo Marabut, 1994.
• Hilary Koprowski: Wygrać każdy dzień [spisała Agata Tuszyńska], Warszawa: Wydawnictwo Diana, 1996.
• Długie życie gorszycielki. Losy i świat Ireny Krzywickiej, Warszawa: „Iskry”, 1999.
• Gwiazdy i gwizdy. Z dziejów publiczności teatralnej 1765–1939, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2002.
• Maria Wisnowska: „Jeśli mnie kochasz – zabij!”, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe „Twój Styl”, 2003.
• Rodzinna historia lęku, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.
• Ćwiczenia z utraty, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2007.
• Oskarżona: Wiera Gran, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2010.
• Tyrmandowie. Romans amerykański, Warszawa: Wydawnictwo MG, 2012.
• Teatr się pali! O pięciu pożarach Teatru Narodowego, Warszawa: Teatr Narodowy, 2014.
• Narzeczona Schulza. Apokryf, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2015.
• Jamnikarium, Warszawa: Wydawnictwo MG, 2016.
• Bagaż osobisty. Po Marcu [wraz z Dorotą Barczak-Perfikowską, Grażyną Latos, Elżbietą Strzałkowską, Wiolettą Wejman], Warszawa: Dom Spotkań z Historią, 2018.
• Żongler. Romain Gary, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2022.
• Czarna torebka, Warszawa: Osnova, 2023.

TŁUMACZENIA

angielski:

• Lost Landscapes: In Search of Isaac Bashevis Singer and the Jews of Poland [Singer. Pejzaże pamięci], tłum. Madeline Levine, New York: William Morrow and Company, 1998.
• Vera Gran: The accused [Oskarżona: Wiera Gran], tłum. z fr. Charles Ruas, New York: Alfred A. Knopf, 2013.
• Family History of Fear [Rodzinna historia lęku], tłum. z fr. Charles Ruas, New York: Alfred A. Knopf, 2016.

czeski:

• Singer. Krajiny paměti [Singer. Pejzaże pamięci], tłum. Vlasta Dvořáčková, H&H Vyšehradská, 2006.

francuski:

• Les disciples de Schulz [Kilka portretów z Polską w tle. Reportaże izraelskie], tłum. Margot Carlier, Grażyna Erhard, Paris: Les Éditions Noir sur Blanc, 2000.
• Singer. Paysages de la mémoire [Singer. Pejzaże pamięci], tłum. Jean-Yves Erhel, Paris: Les Éditions Noir sur Blanc, 2002.
• Une histoire familiale de la peur [Rodzinna historia lęku], tłum. Jean-Yves Erhel. Paris: Éditions Grasset, 2006.
• Exercices de la perte [Ćwiczenia z utraty], tłum. Jean-Yves Erhel, Paris: Éditions Grasset, 2009.
• Wiera Gran, l’accusée [Oskarżona: Wiera Gran], tłum. Isabelle Jannès-Kalinowski, Éditions Grasset, 2011.
• La fiancée de Bruno Schulz [Narzeczona Schulza] tłum. Isabelle Jannès-Kalinowski, Éditions Grasset, 2015.
• Affaires personnelles [Bagaż osobisty. Po Marcu], tłum. Isabelle Jannès-Kalinowski, Paris: L’Antilope, 2020.
• Le jongleur [Żongler. Romain Gary], tłum. Isabelle Jannès-Kalinowski, Paris: Stock, 2023.

grecki:

• Βιέρα Γκραν η κατηγορουμενη [Oskarżona: Wiera Gran], tłum. z fr. Thomas Skassis, Athina: Ekdoseis Kapon, 2011.

hebrajski:

• הנאשמת: חייה של ויירה גראן זמרת גטו ורשה [Oskarżona: Wiera Gran], tłum. z fr. Arieh Uriel, Tel Awiw: Kinneret, 2012.

hiszpański:

• La cantante del gueto de Varsovia. Wiera Gran, la acusada [Oskarżona: Wiera Gran], tłum. Íñigo Sánchez-Paños, Elena-Michelle Cano, Madrid: Alianza Editorial, 2011.

koreański:

• 상실 연습 [Ćwiczenia z utraty], tłum. z fr. Eunju Hong, Seoul: Tarun Sesang, 2011.

macedoński:

• Обвинета: Вјера Гран [Oskarżona: Wiera Gran], tłum. Milica Mirkulowska, Skopje: Antolog, 2015.
• Свршеничката на Бруно Шулц [Narzeczona Schulza], tłum. Milica Mirkulowska, Skopje: Antolog, 2016.

niderlandzki:

• Vera Gran. De zangeres van het getto van Warschau [Oskarżona: Wiera Gran], tłum. z fr. Liesbeth van Nes, Amsterdam: De Bezige Bij, 2011.

niemiecki:

• Die Sängerin aus dem Ghetto: Das Leben der Wiera Gran [Oskarżona: Wiera Gran], tłum. z fr. Xenia Osthelder, Berlin: Insel Verlag, 2013.

słoweński:

• Obtožena: Wiera Gran [Oskarżona: Wiera Gran], tłum. Tatjana Jamnik, Ljubljana: Modrijan, 2015.

ukraiński:

• Наречена Шульца [Narzeczona Schulza], tłum. Wiera Meniok, Czerniwci: Wydawnictwo 21, 2018.

włoski:

• Wiera Gran: l’accusata [Oskarżona: Wiera Gran], tłum. Margherita Botto, Torino: Giulio Einaudi Editore, 2012.

AS