(1902–1985) – pisarz, dziennikarz i publicysta polityczny; uważany za jednego z najciekawszych polskich pisarzy emigracyjnych XX wieku.

Od lat 20. XX wieku publikował artykuły w prasie, współpracował z wydawanym przez jego brata Stanisława wileńskim „Słowem”. W tym czasie ukazały się też jego zbiory nowel oraz powieść. Zajmowały go tematy społeczne i polityczne, zwłaszcza kwestia Kresów Wschodnich. W czasie drugiej wojny światowej pracował fizycznie.

Był autorem powieści, opowiadań, reportaży i książek historycznych, a także zaciekłym antykomunistą. Uprawiał pisarstwo oparte na źródłach, dokumentach i relacjach naocznych świadków. Był pisarzem historycznym, lecz zamiast pisać o odległej przeszłości, opowiadał o wydarzeniach, które pozostawały w bezpośrednim związku z jego biografią albo doświadczeniami jego znajomych. Taka metoda pozwoliła mu napisać jego najważniejsze powieści, do których należą: Droga donikąd (1955), Kontra (1957), Sprawa pułkownika Miasojedowa (1962), Lewa wolna (1965) czy Nie trzeba głośno mówić (1969). Jednymi z głównych tematów twórczości Mackiewicza były rozpad wielonarodowej wspólnoty na terenach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, nacjonalizmy poszczególnych narodów wchodzących w jego skład, a także dzieje sowieckiej i niemieckiej okupacji wschodnich terenów II Rzeczypospolitej. Innym ważnym dla pisarza tematem był rosyjski komunizm, który bezwarunkowo potępiał. W 1943 roku na zaproszenie niemieckie i za zgodą polskich władz podziemnych udał się do Katynia, gdzie przeprowadzano ekshumację zwłok rozstrzelanych oficerów, jako obserwator. Pobyt ten sprawił, że ujawnienie prawdy o zbrodni katyńskiej stało się dla niego ważne, poświęcił temu szereg książek.

Od 1944 roku przebywał na emigracji: najpierw w Londynie, a od 1955 roku aż do śmierci w Monachium, gdzie mieszkał razem z żoną Barbarą Toporską. Współpracował z londyńskimi „Wiadomościami” oraz paryską „Kulturą”. Jako bezkompromisowy krytyk komunizmu w PRL był objęty zapisem cenzury. W latach 80. XX wieku dzięki drugoobiegowym publikacjom swoich książek stopniowo zyskiwał rozpoznawalność wśród polskich czytelników.

Mackiewicz twierdził, że w XX wieku podział na literaturę faktu i literaturę fikcjonalną stracił rację bytu. Dlatego też łączył ze sobą obydwie, starając się w ten sposób pozbyć ograniczeń w poszukiwaniu prawdy. Uważał bowiem, że „tylko prawda jest ciekawa”.

Józef Mackiewicz był laureatem wielu nagród emigracyjnego środowiska literackiego. Otrzymał między innymi w 1961 roku Nagrodę im. Herminii Naglerowej Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie, nagrodę londyńskich „Wiadomości” w konkursie na szkic (1964) oraz za artykuły z roku 1968. Był też laureatem Nagrody Fundacji Alfreda Jurzykowskiego w dziedzinie literatury. W 1981 roku paryska „Kultura” przyznała mu nagrodę im. Zygmunta Hertza (której nie przyjął). W 1971 roku został odznaczony przez prezydenta RP na uchodźstwie Augusta Zaleskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta.

BIBLIOGRAFIA

beletrystyka i reportaże:

• Azerbajdżan [pod pseud. Jusup Jancza], Rzym: Nakładem Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1946.
• Wileńska powieść kryminalna [czterech autorów: Józef Mackiewicz, Jerzy Wyszomirski, Stanisław Mackiewicz, Walerian Charkiewicz pod wspólnym pseudonimem Felicja Romanowska], Wilno: „Słowo”, 1933.
• 16-go między trzecią i siódmą [opowiadania], Wilno: „Słowo”, 1936.
• Bunt rojstów, Wilno: „Słowo”, 1938.
• Droga donikąd, Londyn: Orbis, Księgarnia Polska, 1955.
• Karierowicz, Londyn: Orbis, 1955.
• Dno nieba [pod nazwiskiem Roman Lutosławski; wyd. 3. pt. Przez północ do tropików], Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1957 [powst. ok. 1946].
• Kontra, Paryż: Instytut Literacki, 1957.
• Sprawa pułkownika Miasojedowa, Londyn: Londyńska Biblioteka Literacka, 1962.
• Pod każdym niebem. Historie i zdarzenia, Londyn: Polska Fundacja Kulturalna, 1964.
• Lewa wolna, Londyn: Polska Fundacja Kulturalna, 1965.
• Nie trzeba głośno mówić, Paryż: Instytut Literacki, 1969.
• W cieniu krzyża, Londyn: Kontra, 1972.
• Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy, Londyn: Kontra, 1975.
• Ściągaczki z szuflady Pana Boga, Londyn: Kontra, 1989.
• Bulbin z jednosielca. Opowiadania i artykuły z lat 1922–1936, Kontra, Londyn 2001.
• Okna zatkane szmatami. Opowiadania i artykuły z lat 1937–1938, Kontra, Londyn 2002.
• Tajemnica żółtej willi i inne opowiadania, Londyn: Kontra, 2015.

publicystyka:

• Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, z przedmową gen. Władysława Andersa, Londyn: Gryf Publications, 1948.
• Prawda w oczy nie kole, Londyn: Kontra, 2002 [powst. 1942].
• Optymizm nie zastąpi nam Polski, Londyn: Kontra, 2005 [powst. 1944].
• Nudis verbis. Artykuły i reportaże z lat 1939–1949, Londyn: Kontra, 2003 [powst. 1939–1949].
• The Katyn Wood Murders, Londyn: Hollis & Carter, 1951.
• Zwycięstwo prowokacji, Monachium: [nakład autora], 1962.
• „Trust” nr 2. Nowy plan zniszczenia antykomunizmu, Monachium: [nakład autora], 1976.
• Droga Pani... [wybór artykułów i esejów Józefa Mackiewicza i Barbary Toporskiej], Londyn: Kontra, 1984.
• Fakty, przyroda i ludzie, Londyn: Kontra, 1984.
• Gdybym był chanem. Antologia, Warszawa: Gryf, 1989.
• Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary, Warszawa: Antyk, 1997.
• Sprawa mordu katyńskiego. Ta książka była pierwsza, Londyn: Kontra, 2009.
• Wieszać czy nie wieszać?, Londyn: Kontra, 2015.
• Szabla i pałka gumowa, Londyn: Kontra, 2015.
• Wielkie tabu i drobne fałszerstwa, Londyn: Kontra, 2015.
• Gest rycerskiej tradycji, Londyn: Kontra, 2020.
• Najstarsi tego nie pamiętają ludzie, Londyn: Kontra, 2021.
• Nie wychylać się!, Londyn: Kontra, 2021.
• Wrzaski i bomby, Londyn: Kontra, 2021.

TŁUMACZENIA

angielski:

• Road to Nowhere [Droga donikąd], tłum. Lew Sapieha, London: Collins & Harvill Press, 1963.
• In the shadow of the cross [W cieniu krzyża], tłum. Wiktor Moszczyński, New York: Contra Publishing, 1973.
• The triumph of provocation [Zwycięstwo prowokacji], tłum. Jerzy Hauptmann, Sevdia Darejan Lukac, Martin Dewhirst, New Haven–London: Yale University Press, 2009.

czeski:

• Cesta nikam [Droga donikąd], tłum. Marcela Bramborová, Praha: Volvox Globator, 2020.

estoński:

• Tee eikuhugi [Droga donikąd], tłum. Hendrik Lindepuu, Tartu: Hendrik Lindepuu Kirjastus, 2023.

francuski:

• Katyn [Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, z przedmową gen. Władysława Andersa], tłum. Jean Sendy, Paris: Éditions France Empire, 1949.
• Le chemin qui ne mène nulle part [Droga donikąd], tłum Jean de Plater Syberg, Paris: Librairie Arthème Fayard, 1959.
• L’affaire du colonel Miassoïedov [Sprawa pułkownika Miasojedowa], tłum. Laurence Dyèvre, Paris–Lausanne: Les Éditions Noir sur Blanc, 2020.

hiszpański:

• El coronel [Sprawa pułkownika Miasojedowa], tłum. Manuel Picos, Barcelona: Luis de Carait, 1973.
• La masacre del bosque de Katyn: crimen sin juicio ni sentencia [Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary], Argentina: Ediciones Sieghels, 2016.

litewski:

• Kelias į niekur [Droga donikąd], tłum. Leonardas Vilkas, Vilnius: Aidai, 2008.
• Nereikia garsiai kalbėti [Nie trzeba głośno mówić], tłum. Aldona Baliulienė, Vilnius: Briedis, 2015.
• Tiesa akių nebado [Prawda w oczy nie kole], tłum. Jonas Malinauskas, Vilnius: Naujasis židinys-Aidai, 2015.

niemiecki:

• Katyn – ungesühntes Verbrechen [Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary], Zürich: Thomas-Verlag, 1949.
• Die Tragödie an der Drau [Zbrodnia w dolinie rzeki Drawy], tłum. Armin Dross, München: W. G. Korn, 1957.
• Der Weg ins Nirgendwo [Droga donikąd], tłum. Armin Dross, München: W. G. Korn, 1959.
• Sieg der Provokation: die Phasen der Entwicklung des Kommunismus in Russland und Polen und die Frage der deutsch-polnischen Beziehungen [Zwycięstwo prowokacji], tłum. Wolfgang Dohrmann, Artur Roland, München: W. G. Korn, 1964.
• Der Oberst: die Affäre Mjassojedow [Sprawa pułkownika Miasojedowa], tłum. Wolfgang Grycz, München: J. Pfeiffer, 1967.

rosyjski:

• Победа провокации [Zwycięstwo prowokacji], tłum. Galina Kryżycka, Siergiej Kryżycki, London: Zarja, 1983.
• Катынь [Katyń], tłum. Siergiej Kryżycki, London: Zarja, 1988.
• От Вилии до Изара: статьи и очерки (1945–1985) [wybór artykułów i opowiadań], tłum. Natalia Gorbaniewska, London: Overseas Publications Interchange, 1992.

rumuński:

• Drumul spre nicăieri [Droga donikąd], tłum. Constantin Geambașu, Cluj-Napoca: Casa Cărţii de Ştiinţă, 2019.
• Cazul masacrului de la Katyń: această carte a fost prima [Sprawa mordu katyńskiego. Ta książka była pierwsza], tłum. Constantin Geambașu, Cluj-Napoca: Casa Cărţii de Ştiinţă, 2020.
• Kontra, tłum. Constantin Geambașu, Cluj-Napoca: Casa Cărţii de Ştiinţă, 2021.
• Nu trebuie să vorbeşti cu voce tare [Nie trzeba głośni mówić], tłum. Constantin Geambaşu, Cluj-Napoca: Casa Cărţii de Ştiinţă, 2022.
• Vaticanul în umbra stelei roşii [Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy], tłum. Constantin Geambaşu, Cluj-Napoca: Casa Cărţii de Ştiinţă, 2023.

węgierski:

• A kereszt árnyékában; Külön vonal a gondviseléshez [W cieniu krzyża], tłum. Lajos Pálfalvi, Máriabesnyő: Attraktor, 2007.
• A kommunista provokáció diadala [Zwycięstwo prowokacji], tłum. Lajos Pálfalvi, Máriabesnyő: Attraktor, 2007.
• Kontra, tłum. Lajos Pálfalvi, Máriabesnyő: Attraktor, 2008.
• Út a semmibe [Droga donikąd], tłum. Lajos Pálfalvi, Máriabesnyő: Attraktor, 2010.
• A Katyńi tömeggyilkosság: ez a könyv volt az első [Sprawa mordu katyńskiego. Ta książka była pierwsza], tłum. Lajos Pálfalvi, Máriabesnyő: Attraktor, 2011.
• A Vatikán a vörös csillag árnyékában [Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy], tłum. Lajos Pálfalvi, Máriabesnyő: Attraktor, 2012.
• Az ezredes [Sprawa pułkownika Miasojedowa], tłum. Lajos Pálfalvi, Máriabesnyő: Attraktor, 2014.
• Minden másképp történt [Nie trzeba głośno mówić], tłum. Lajos Pálfalvi, Máriabesnyő: Attraktor, 2017.
• Bevesszük Varsót! [Lewa wolna], tłum. Lajos Pálfalvi, Máriabesnyő: Attraktor, 2021.

AS