(1914–2001) – krytyk literacki i teatralny, przedstawicieli polskiej szkoły eseju, tłumacz, poeta i prozaik.

Rozpoczynał twórczą działalność po II wojnie światowej jako literat blisko związany z władzą komunistyczną, członek redakcji tygodnika „Kuźnica, teoretyk i kodyfikator literatury socjalistycznej” spełniającej wymogi marksistowskiego myślenia o sztuce. Nie stał się jednak entuzjastą socrealizmu. Za Györgym Lukacsem głosił wzorzec „wielkiego realizmu”, według którego literatura „nowej Polski” miała się odwoływać do Charlesa Dickensa, Honoré de Balzaca, Stendhala czy Lwa Tołstoja. Z czasem Kott został zepchnięty na margines życia politycznego, a z partii komunistycznej wystąpił w 1957 roku.

Jan Kott był czynnym recenzentem teatralnym, zasłynął nowymi odczytaniami klasyków, przede wszystkim Williama Szekspira. Szkice o Szekspirze – w których interpretował elżbietańskiego dramaturga poprzez filozoficzne, egzystencjalne i polityczne doświadczenia XX wieku – były bez wątpienia jego najpopularniejszą książką krytycznoliteracką. Także doświadczenia osobiste, wątki zaczerpnięte z własnej, niezwykle barwnej, biografii, są stałym elementem jego twórczości. Zderzał Szekspira z Ionesco czy Beckettem, przede wszystkim jednak z codziennością mieszkańców krajów totalitarnych. Podobną metodą posłużył się Kott, czytając grecką tragedię i ukazując jej współczesność. Dramaty Ajschylosa czy Sofoklesa stały się w tej perspektywie zapisem doświadczenia uniwersalnego: okrucieństwa losu, odmowy wyrażenia zgody na świat i na tych, którzy nim rządzą: bogów i władców. Dla autora Zjadania bogów… teatr zawsze był czymś więcej niż tylko jedną ze sztuk – stawał się figurą ludzkiego życia, urządzenia świata. Pod koniec życia jego twórczość stawała się pełna głębokich przemyśleń i refleksji nad sztuką oraz ludzkim zachowaniem oraz koncentrowała się częściej na osobistych doświadczeniach, jak na przykład w Powiastkach dla wnuczek. Ostatnie utwory są pełne ciepła, humoru i nostalgii, a także ukazują wyjątkową zdolność autora do dostrzegania piękna w prostych, codziennych chwilach.

W 1966 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie wykładał na Uniwersytecie Yale i Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Po emigracji na Zachód publikował systematycznie książki i artykuły w takich amerykańskich czasopismach, jak „The New Republic”, „Partisan Review” czy „The New York Review”. Jego szkice poświęcone są – obok wymienionych już tematów – między innymi teatrowi japońskiemu, twórczości Petera Brooka, Tadeusza Kantora, Jerzego Grotowskiego. Współpracował także z londyńskimi „Wiadomościami”. Pod koniec życia publikował w „Tygodniku Powszechnym” i „Zeszytach Literackich”. Był autorem licznych przekładów prozy i dramatów między innymi Jeana-Paula Sartre’a, Denisa Diderota, Eugène’a Ionesco i Moliera. Archiwum Jana Kotta znajduje się w Archiwum Emigracji w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu.

Jest laureatem wielu odznaczeń i nagród, między innymi: Złotego Krzyża Zasługi (1946), Krzyża Walecznych (1945), amerykańskiej nagrody George’a G. Nathana dla najlepszego krytyka teatralnego roku (1985), nagrody Sekcji Krytyków Teatralnych Polskiego Ośrodka ITI (Międzynarodowego Instytutu Teatralnego) za Zjadanie bogów (1988).

BIBLIOGRAFIA

poezja:

• Podwojony świat, Warszawa: skład główny Towarzystwo Wydawnicze, 1936.

zbiory esejów:

• Mitologia i realizm. Szkice literackie, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1946.
• Po prostu. Szkice i zaczepki, Łódź: Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, 1946.
• O „Lalce'” Bolesława Prusa, Łódź: Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, 1948.
• Szkoła klasyków, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1949.
• Trwałe wartości literatury polskiego Oświecenia, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1951.
• Wiktor Hugo – pisarz walczący, Warszawa: Książka i Wiedza, 1952.
• Postęp i głupstwo. Szkice, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1956.
• Szkice o Szekspirze, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961.
• Szekspir współczesny, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965.
• Aloes. Dzienniki i małe szkice, Warszawa: PIW, 1969.
• Zjadanie bogów. Szkice o tragedii greckiej, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1986.
• Kamienny potok. Szkice, Warszawa: NOWA, 1981.
• Przyczynek do biografii, Londyn: Aneks, 1990.
• Płeć Rozalindy. Interpretacje. Marlowe, Szekspir, Webster, Büchner, Gautier, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1992.
• Nowy Jonasz i inne szkice, Wrocław, Wydawnictwo Wiedza o Kulturze, 1994.
• Bajeczki dla Lidusi, Warszawa: Tenten, 1994.
• Kadysz. Strony o Tadeuszu Kantorze, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 1997.
• Lustro, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 2000.
• Powiastki dla wnuczek, Warszawa: Fundacja Zeszytów Literackich, 2002.

publicystyka:

• Węgiel, Łódź: Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, 1946.
• O społecznym awansie, Łódź: Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, 1947.

DZIAŁALNOŚĆ TRANSLATORSKA

• Roger Garaudy, Komunizm i odrodzenie kultury francuskiej, Łódź: Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, 1945.
• Denis Diderot, Paradoks o aktorze i inne utwory, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1958.

TŁUMACZENIA

angielski:

• Shakespeare, our contemporary [Szkice o Szekspirze], tłum. Bolesław Taborski, Garden City: Doubleday: Anchor Books, 1966.
• The memory of the body: Essays on theater and death [wybór tekstów], tłum. Jadwiga Kosicka i inni, Evanston, Ill.: Northwestern University Press, 1992.
• The gender of Rosalind [Płeć Rozalindy], tłum. Jadwiga Kosicka, Mark Rosenzweig, Evanston: Northwestern University Press, 1992.
• Still alive. An autobiographical essay [Przyczynek do autobiografii], tłum. Jadwiga Kosicka, New Haven; London: Yale University Press, 1994.
• Kaddish. Pages on Tadeusz Kantor [Kadysz. Strony o Tadeuszu Kantorze], tłum. Jakob Ziguras, London; New York; Calcutta: Seagull Books, 2020.

chorwacki:

• Bajke za Lidusju [Bajeczki dla Lidusi], tłum. Dalibor Blažina, Zagreb: ArTresor, 1997.
• Rozalindin spol [Płeć Rozalindy], tłum. Dalibor Blažina, Zagreb: Znanje, 1997.

czeski:

• Shakespearovské črty [Szkice o Szekspirze], tłum. Ludmila Furgyiková, Praha: Československý spisovatel, 1964.

duński:

• Shakespeare vor samtidige [Szkice o Szekspirze], tłum. Karina Windfeld-Hansen, København: S. Hasselbalch, 1966.

fiński:

• Shakespeare tänään [Szkice o Szekspirze], tłum. Salla Hirvinen, Helsinki: W. Söderström, 1965.

francuski:

• Shakespeare notre contemporain [Szekspir współczesny], tłum. Anna Posner, Paris: R. Juillard, 1962.
• Manger les dieux. Essais sur la tragédie grecque et la modernité [Zjadanie bogów. Szkice o tragedii greckiej], tłum. Jean-Pierre Cottereau, Michel Lisowski, Paris: Payot, 1989.
• La vie en sursis. Esquisses pour une biographie [Przyczynek do autobiografii], tłum. Marie Bouvard, Paris: Solin, 1991.
• Kaddish. Pages sur Tadeusz Kantor [Kadysz. Strony o Tadeuszu Kantorze], tłum. Laurence Dyèvre, Nantes: Le Passeur-Cecofop, 2000.

hiszpański:

• Shakespeare, nuestro contemporáneo [Szekspir współczesny], tłum. Jaime Saruski, La Habana: Instituto del Libro, 1968.
• Apuntes sobre Shakespeare [Szkice o Szekspirze], tłum. Jadwija Maurizio, Barcelona: Edititorial Seix Barral, 1969.
• El manjar de los dioses. Una interpretación de la tragedia griega [Zjadanie bogów. Szkice o tragedii greckiej], tłum. Juan Tovar, México: Era, 1977.

niderlandzki:

• Shakespeare-tijdgenoot [Szkice o Szekspirze], tłum. Berend Hulsing, Amsterdam: Moussault, 1967.

niemiecki:

• Die Schule der Klassiker [Szkoła klasyków], Berlin: Henschel, 1954.
• Shakespeare heute [Szekspir współczesny], München: Piper, 1970.
• Gott-Essen. Interpretationen griechischer Tragödien [Zjadanie bogów], tłum. Piotr Lachmann, München: Piper, 1975.
• Das Gedächtnis des Körpers, tłum. Agnieszka Grzybkowska, Berlin: Alexander, 1990.
• Leben auf Raten. Versuch einer Autobiographie [Przyczynek do autobiografii], tłum. Agnieszka Grzybkowska, Berlin: Alexander, 1993.
• Don Juan oder Über die Begierde, tłum. Agnieszka Grzybkowska, Stuttgart: Klett-Cotta, 1994.

norweski:

• Shakespeare – vaer samtidige [Szkice o Szekspirze], tłum. Carl Frederik, Oslo: Gyldendal, 1995.

portugalski:

• Shakespeare nosso contemporâneo [Szkice o Szekspirze], tłum.  Norberto Ávila, Lisboa: Portugalia Editora, 1968.

rumuński:

• Shakespeare, contemporanul nostrum [Szkice o Szekspirze], tłum. Anca Livescu, Teofil Roll, Bucureşti: Editura pentru Literaturâ Univeršala, 1969.

serbski:

• Prilog biografiji [Przyczynek do biografii], tłum. Biserka Rajičić, Novi Sad: Prometej, 1998.
• Kameni potok. Eseji [Kamienny potok], tłum. Biserka Rajičić, Beograd: Književne novine, 1990.

szwedzki:

• Shakespeare-vår samtida [Szkice o Szekspirze], tłum. Jan Kunicki, Carin Leche, Sztockholm: Natur och Kultur, 1972.

słoweński:

• Eseji o Shakespearu [Szkice o Szekspirze], tłum. Uroš Kraigher, Radojka Vrančič, Ljubljana: Državna založba Slovenije, 1964.
• Gledališki eseji [wybór utworów], tłum. Darja Dominkuš, Ljubljana: Mestno gledališče ljubljansko, 1985.

turecki:

• Çağdaşimiz Shakespeare [Szekspir współczesny], tłum. Teoman Güney, Istanbul: Mitos Boyut, 1999.

węgierski:

• „Szinház az egész, világ...” [Szkice o Szekspirze], tłum. Géz Balogh, Budapest: A Magyar Színházmuvészeti Szövetség Kiskönyvtára, 1968.
• Kortársunk Shakespeare [Szekspir współczesny], tłum. Grácia Kerényi, Budapest: Gondolat, 1970.
• Istenevők. Vázlatok a görög tragédiáròl [Zjadanie bogów. Szkice o tragedii greckiej], tłum. Fejér Irén, Budapest: Euròpa, 1988.
• A lehetetlen színház vége. Esszék [wybór utworów], tłum. Király Nina, Balogh Géza, Budapest: Országos Színháztörténeti Múzeum és Intézet, 1997.

włoski:

• Divorare gli dei. Un'interpretazione della tragedia greca [Zjadanie bogów. Szkice o tragedii greckiej], tłum. Ettore Capriolo, Milano: Studio Editoriale, 1990.
• Eros e Thanatos (Saggi e documenti del Novecento) [wybór utworów], tłum. Martino Conserva, Milano: SE, 1992.
• Arcadia amara. „La Tempesta” e altri saggi shakespeariani [Szkice o Szekspirze], tłum. Ettore Capriolo, Milano: SE, 1995.
• Kaddish. Pagine su Tadeusz Kantor [Kadysz. Strony o Tadeuszu Kantorze], tłum. Jakob Ziguras, Milano: Libri Scheiwiller, 2001.
• Shakespeare nostro contemporaneo [Szekspir współczesny], tłum. Vera Verdiani, Milano: Feltrinelli, 2015.

PMK