(ur. 1926, pseud. Adam Hosper, Teodor Ursyn) – prozaik, eseista i publicysta, tłumacz literatury niemieckiej i rzymskiej.

Urodzony we Lwowie, ale dzieciństwo spędził w Krakowie, potem w Zakopanem. W 1943 roku wyjechał do Chełma. W 1944 roku debiutował wierszem Polska bezgraniczna w tygodniku „Odrodzenie”, wkrótce zaczął także publikować przekłady z literatury greckiej, a później łacińskiej (Horacego) i niemieckiej (w tym Bertolta Brechta i Güntera Grassa). Po wojnie przeniósł się do Lublina, gdzie po maturze rozpoczął studia polonistyczne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Pracował także jako redaktor „Przewodnika Świetlicowego” (później „Światło”). W 1947 roku przeprowadził się do Warszawy, gdzie mieszka do dziś. Po przyjeździe podjął też studia w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej. W 1950 roku wstąpił do Związku Literatów Polskich, pełnił tu funkcje sekretarza i członka Zarządu Głównego. Pracował w licznych redakcjach czasopism, między innymi w „Trybunie Wolności” i „Pokoleniu”, „Nowej Kulturze”, „Życiu Warszawy”, „Przeglądzie Kulturalnym” i „Trybunie Ludu”.

Od czasu zamieszkania w Warszawie i nawiązania współpracy z różnymi redakcjami wielokrotnie wyjeżdżał za granicę: do NRD, ZSRR, Francji, Włoch, a także państw afrykańskich. Publikował liczne reportaże i felietony z pobytu w tych krajach, zbierał materiały do książek, nawiązywał kontakty. W latach 60. pod pseudonimem Adam Hosper pisał też teksty do muzyki rozrywkowej.

W 1947 roku wstąpił do PPR, potem PZPR, ale po podpisaniu pisma w obronie Leszka Kołakowskiego, krytykującego rządy Władysława Gomułki, został usunięty z partii i odtąd działał w opozycji. W 1976 roku podpisał list protestacyjny Memoriał 101, wyrażający sprzeciw wobec zmian w Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej; podpisał także oświadczenie w obronie represjonowanych uczestników strajków w Ursusie i Radomiu. Spowodowało to objęcie go cenzuralnym zakazem druku. W latach 1977‒1981 był członkiem redakcji wydawanego poza cenzurą pisma „Zapis”, którego był także współzałożycielem.

13 grudnia 1981 roku był internowany i osadzony w więzieniu w Białołęce, potem w Jaworzu, ale wkrótce został zwolniony ze względu na stan zdrowia. W stanie wojennym współpracował z różnymi pismami, także podziemnymi, w tym z „Nowym Zapisem”, „Tygodnikiem Mazowsze” i „Kulturą Niezależną”. W latach 1987‒1990 był członkiem Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” Lechu Wałęsie. Od 1989 roku publikował artykuły publicystyczne i literackie w „Gazecie Wyborczej”. Działał również w Polskim PEN Clubie (aż do objęcia funkcji prezesa) i Stowarzyszeniu Pisarzy Polskich (był współzałożycielem), Stowarzyszeniu Autorów ZAiKS, Stowarzyszeniu Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Zasiadał też w Radzie Języka Polskiego przy prezydium PAN i w licznych gremiach, między innymi w jury niezależnej nagrody literackiej im. Barbary Sadowskiej. Jego artykuły regularnie pojawiają się w najważniejszych polskich gazetach, a także w internecie.

Jako prozaik debiutował zbiorem opowiadań Fiołki przynoszą nieszczęście w 1949 roku. W następnych latach dał się poznać przede wszystkim jako autor książek niefabularnych, prozy o charakterze dyskursywnym. Jak sam pisał o swojej twórczości: „Mnie mało niesie fabuła. Mnie raczej mobilizuje myśl. Na przykład pytanie, dlaczego jakieś zdarzenia ułożyły się w pewien sposób”. Jego pierwszą książką, która zdobyła rozgłos, była relacja z podróży do Afryki: Pożegnanie z panną Syngilu albo słoń a sprawa polska (1960), jednak najwyżej zostały ocenione dwie eseistyczne powieści, których bohaterami są wybitne postaci antycznego Rzymu – Juliusz Cezar i Owidiusz. Boski Juliusz. Zapiski antykwariusza (1961) to zbeletryzowany esej-portret, w którym Bocheński zajmuje się dramatem władzy i etycznymi dylematami historii w odniesieniu do czasów sobie współczesnych. Z kolei Nazo poeta (1969) to powieść oparta na motywach życia największego liryka starożytnego Rzymu, przy czym Bocheńskiego interesuje tu głównie wygnanie Owidiusza i jego popadnięcie w niełaskę cesarza. Obydwa utwory są – w pewnym stopniu – powieściami politycznymi, w których autor ukazuje proces degenerowania się władzy i stopniowego rozkładu sterroryzowanego przez nią społeczeństwa. Aluzjom politycznym (Cezar – kult jednostki; Owidiusz – konflikt artysty z władzą) towarzyszy perspektywa historiozoficzna; obie książki, zwłaszcza Boski Juliusz, były szeroko komentowane, a Jacek Bocheński zyskał sławę mistrza subtelnej, niezwykle finezyjnej polemiki ze światem polityki i władzy.

W latach 70. XX wieku pisarz – obok kilku innych wybitnych artystów – stanął na czele rodzącej się podówczas opozycji demokratycznej, a po próbie wyeliminowania go z oficjalnego życia artystycznego w latach 80. i objęciu zakazem druku stał się czołową postacią niezależnej, jawnie antykomunistycznej kultury. Najważniejsza publikacja autora z tego okresu to powieść Stan po zapaści, która ukazała się w obiegu nieoficjalnym w 1987 roku i w tymże roku została wyróżniona Nagrodą „Solidarności”. Bocheński oddaje w tej powieści atmosferę wczesnych lat 80., opisuje nastroje panujące w Polsce po wprowadzeniu stanu wojennego.

W dorobku twórcy prócz powieści znalazły się także zbiory reportaży (Podróż i szczypta filozofii), felietonów (Fakty i zwierzenia), esejów (Krwawe specjały włoskie; Kaprysy starszego pana; Trzynaście ćwiczeń europejskich) i opowiadań (Zgodnie z prawem; Retro), ponadto komiksy (Sąd Parysa; Atlanta, najlepsza biegaczka świata) i wspomnienia (Zapamiętani). Autor prowadził kilka blogów, które później, w latach 2016‒2021, zostały opublikowane w formie książkowej: Blog, Justyna, Ujście. Również jego Zapiski zamieszczane na stronie „Archiwum autorskiego” i na Facebooku zostały zebrane w książce.

Bocheński otrzymał liczne nagrody i wyróżnienia. Radio Wolna Europa nagrodziło go w 1962 roku za Boskiego Juliusza, a w 1965 roku za Tabu; obie nagrody honorowe za najlepszą książkę krajową. Z kolei za Stan po zapaści dostał w 1987 roku Nagrodę Kulturalną „Solidarności”. W 2004 roku otrzymał Nagrodę Warszawskiej Premiery Literackiej (za Kaprysy starszego pana) oraz Nagrodę Ministra Kultury, a w 2006 roku Nagrodę Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego. Jest dwukrotnym laureatem Nagrody specjalnej ZAiKS-u (2012, 2014). W 2001 roku nominowany do Nagrody Literackiej „Nike” za Antyk po antyku. Kolejne lata przyniosły mu Honorową Nagrodę Warszawskich Targów Książki Ikar (2015), Nagrodę Warszawskiej Premiery Literackiej (za Blog; 2016), Nagrodę Samorządu Województwa Mazowieckiego im. Cypriana Kamila Norwida (w kategorii „Dzieło życia”; 2017) oraz Nagrodę 100-lecia ZAiKS-u (2018). Odznaczony między innymi Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1954), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1997) i Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (2013), Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2008), a także laurem Wielkiego Ambasadora Polszczyzny (2017).

BIBLIOGRAFIA

• Fiołki przynoszą nieszczęście. Opowiadania, Warszawa: Czytelnik, 1949.
• Z życia Niemieckiej Republiki Demokratycznej (dlaczego za Odrą mamy przyjaciół), Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1951.
• Zgodnie z prawem, Warszawa: Czytelnik, 1952.
• Podróż i szczypta filozofii, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1956.
• Fakty i zwierzenia, Warszawa: Czytelnik, 1957.
• Pożegnanie z panną Syngilu albo słoń a sprawa polska, Warszawa: Iskry, 1960.
• Boski Juliusz. Zapiski antykwariusza, Warszawa: Czytelnik, 1961.
• Tabu, Warszawa: Czytelnik, 1965.
• Nazo poeta, Warszawa: Czytelnik, 1969.
• Krwawe specjały włoskie, Warszawa: Czytelnik, 1983.
• Stan po zapaści, Warszawa: NOWA, 1987.
• Retro, Chotomów: Verba, 1990.
• Atalanta. Najlepsza biegaczka świata, Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1991.
• Kaprysy starszego pana, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2004.
• Trzynaście ćwiczeń europejskich, Warszawa: Świat Książki, 2005.
• Tyberiusz Cezar, Warszawa: Świat Książki, 2009.
• Antyk po antyku, Warszawa: Świat Książki, 2010.
• Zapamiętani, Warszawa: W.A.B., 2013.
• Blog, Warszawa: Wydawnictwo Agora, 2016.
• Justyna. Blog drugi, Wydawnictwo Agora, 2018.
• Ujście. Blog trzeci, Wydawnictwo Agora, 2021.
• Zapiski niedopisane, Brzeg: Klub Integracji Twórczych „Stowarzyszenie Żywych Poetów”, 2023.

TŁUMACZENIA

(wybór)

angielski:

• Divine Julius or How to Become a God on Four Easy Steps, tłum. Tom Pinch, Luxembourg: Mondrala Press, 2022.
• Naso The Poet: The Loves and Crimes of Rome’s Greatest Poet, tłum. Tom Pinch, Luxembourg: Mondrala Press, 2023.
• Tiberius Caesar: An Investigation, tłum. Tom Pinch, Luxembourg: Mondrala Press, 2023.

estoński:

• Tabu, tłum. Aleksander Kurtna, Tallin: Loomingu, 1969.

francuski:

• w antologii: Pages polonaises, Paris: Pierre Seghers, 1953.
• État de pesanteur [Stan po zapaści], tłum. Grażyna Erhard, Montricher: Les Éditions Noir sur Blanc, 1995.

japoński:

• 天国の門 [tu: Tabu], tłum. Kazuo Yonekawa, Tōkyō: Kōbunsha, 1985 [współwydanie z Bramami raju Jerzego Andrzewskiego, które dały tytuł japońskiemu tomowi].

niemiecki:

• Göttlicher Julius: Aufzeichnungen eines Antiquars [Boski Juliusz], tłum. Walter Tiel, München: Ehrenwirth, 1961.
• Tabu, tłum. Janusz Pilecki, München: Carl Hanser Verlag,1966.
• Der Täter heisst Ovid [Nazo poeta], tłum. Piotr Lachmann, Wien: Europa Verlag, 1975.

rosyjski:

• Божественный Юлий [Boski Juliusz], tłum. Eugenia Łysenko, w: Современные польские повести, [T.] 1, Moskwa: Chudożestwiennaja Literatura, 1974.

słowacki:

• Božský Julius: zápisky antikvára [Boski Juliusz], tłum. Rudolf Turňa, Bratislava: Slovenský spisovatel’, 1965.
• Rozlučka so slečnov Syngilu [Pożegnanie z panną Syngilu], tłum. Rudolf Turňa, Bratysława: Vydavatelstvo Politickej Literatury, 1967.
• Tabu, tłum. Rudolf Turňa, Bratislava: Slovenský Spisovatel’, 1971.
• Básnik Ovidius [Nazo poeta], tłum. Rudolf Turňa, Bratislava: Slovenský Spisovatel’, 1975.

ukraiński:

• Овідій Назон – поет: роман [Nazo poeta], tłum. Rostislav Docenko, Lwiw: Piramida, 2011.
• Божественний Юлій [Boski Juliusz], tłum. Nina Biczyja, Lwiw: Piramida, 2012.
• Античність після античності [Antyk po antyku], tłum. Wiktor Dmitruk, Lwiw: Piramida, 2012.
• Тиберій Цезар [Tyberiusz Cezar], tłum. Igor Andruszczenko, Lwiw: Piramida, 2014.
• Стан після колапсу [Stan po zapaści], tłum. Wiktor Dmitruk, Lwiw: Piramida, 2014.

węgierski:

• Az isteni Julius: egy antikvárius feljegyzési [Boski Juliusz], tłum. Grácia Kerényi, Budapest: Európa, 1964.
• A száműzött Ovidius = Naso poéta [Nazo poeta], tłum. Grácia Kerényi, Budapest: Európa, 1972.

EZ