Aktualności

Igor Newerly, Warszawa 1987; fot. Konrad Weiß
24.03.2023

120. rocznica urodzin Igora Newerlego

Był sekretarzem Janusza Korczaka, więźniem Pawiaka i obozów na Majdanku i w Auschwitz, później zaś autorem sfilmowanej przez Kawalerowicza Pamiątki z Celulozy, najgłośniejszej polskiej powieści socrealistycznej i bodaj jedynej, która przetrwała próbę czasu. Odznaczono go medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Igor Newerly urodził się 120 lat temu w Zwierzyńcu, 24 marca 1903 roku.

Był synem oficera rosyjskiej armii, Mikołaja Abramowa, oraz Polki, Teresy Newerly. Na świat przyszedł w Białowieży 24 marca 1903 roku. Po wybuchu I wojny światowej uczył się w gimnazjum w Symbirsku, studiował prawo w Kijowie, lecz po wstąpieniu do Młodzieży Socjaldemokratycznej był aresztowany i osadzony pod nadzorem policji w Odessie. W 1924 roku udało mu się uciec do Polski, gdzie znów go aresztowano, tym razem pod zarzutem szpiegostwa na rzecz ZSRR. Po zwolnieniu z aresztu w 1925 roku znalazł się w Warszawie. Tu poznał się z Januszem Korczakiem, został jego sekretarzem, do 1930 roku pracował w sierocińcach przy Krochmalnej i na Bielanach. Po II wojnie światowej był redaktorem czterotomowej edycji pism Korczaka, zawierającej jego teksty literackie, opowiadania i powieści, a także rozprawy naukowe, popularnonaukowe i publicystyczne poświęcone wychowaniu dzieci i pedagogice.

W 1946 roku współzakładał Komitet Korczakowski. O Januszu Korczaku napisał dwie książki: wspomnienia Żywe wiązanie i powieść Rozmowa w sadzie piątego sierpnia.

Pierwszą swoją powieść, Nurt nad chłopskim brzegiem, napisał w 1939 roku, nie została ona jednak nigdy opublikowana. Debiutował już po wojnie Chłopcem z Salskich Stepów, drukowanym w 1948 roku w odcinkach na łamach „Walki Młodych” i jeszcze w tym samym roku wydanym w wersji książkowej nakładem wydawnictwa Czytelnik.

W 1966 roku Newerly został autorem memoriału skierowanego do władz PRL w sprawie fatalnej sytuacji materialnej większości polskich pisarzy i zaostrzającej się cenzury, za co spotkały go restrykcje polityczne. Wtedy też postanowił wystąpić z PZPR (był członkiem PPS od 1946, zaś PZPR od 1948 roku).

W 1950 roku wstąpił do Związku Literatów Polskich, gdzie pełnił funkcję opiekuna Koła Młodych, do którego należeli m.in. Marek Hłasko i Jan Himilsbach, Marek Nowakowski i Włodzimierz Odojewski. Na przełomie lat 1951/1952 w ośmiu numerach „Twórczości” ukazała się Pamiątka z Celulozy o życiu robotników w fabryce we Włocławku. Powieść, uznawana w tamtym czasie za wzorcowy przykład socrealizmu, została napisana z takim kunsztem, że od strony artystycznej broni się i dzisiaj.

Stanął w obronie szykanowanych przez władze PRL pisarzy Melchiora Wańkowicza i Marka Nowakowskiego, ale także działacza opozycji Jacka Kuronia. Pracował nad autobiograficzną prozą Zostało z uczty bogów. W 1981 roku profesor Andrzej Mencwel wydał ją w małym nakładzie jako numer 2 redagowanego przez siebie pisma „Meritum”. W roku 1986 ukazała się w Instytucie Literackim w Paryżu i równocześnie w kraju nakładem podziemnej Niezależnej Oficyny Wydawniczej, wreszcie w 1988 roku nakładem Czytelnika, opatrzona posłowiem Mencwela. W stanie wojennym, w 1982 roku, Instytut Pamięci Narodowej Yad Vashem w Jerozolimie przyznał pisarzowi medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

W roku śmierci został wyróżniony Nagrodą im. Janusza Korczaka, przyznawaną przez towarzystwo jego imienia działające w Giessen, w ówczesnej Republice Federalnej Niemiec.

Zmarł 19 października 1987 roku w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.