(ur. 1958) – poeta, autor wierszy dla dzieci, tłumacz literatury czeskiej, słowackiej, krytyk, eseista i satyryk.

Ukończył filologię polską i religioznawstwo na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Pracował jako nauczyciel, niezależny dziennikarz, menedżer kultury i dyplomata (w latach 1991–1996 i 2000–2004 był wicedyrektorem Instytutu Polskiego w Pradze, w latach 2006–2010 dyrektorem Instytutu Polskiego w Bratysławie, a następnie wicedyrektorem Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego w Bratysławie).

Jako poeta debiutował w 1980 roku na łamach „Tygodnika Powszechnego”. Opublikował kilkanaście zbiorów wierszy. Wiersze, prozę, przekłady i recenzje drukował między innymi w „bruLionie”, „Krasnogrudzie”, „Literaturze na Świecie”, „Europie”; współpracował z czasopismem dla dzieci „Czarodziejska Kura”.

Jedyny spośród „trzech najważniejszych debiutantów lat 80.” (według Mariana Stali; potwierdza to Nagroda „Arki” z 1988 roku za najbardziej znaczące wejście w literaturę ostatnich lat), który wciąż utrzymuje swoją wysoką rangę. Debiutował jako poeta w pełni ukształtowany, któremu silne wpływy surrealizmu (nie francuskiego wszakże, lecz czeskiego) nie mąciły ostrości widzenia świata, nie pozbawiały go też precyzji w intelektualnym i poetyckim „przetwarzaniu” zastanej rzeczywistości. Machej potrafi znakomicie wykorzystywać związki między dowcipem i metaforą, dzięki czemu nawet jego najpoważniejsze wiersze nie są patetyczne, a te najbardziej humorystyczne nie stanowią jedynie czczej rozrywki. Z wyrafinowaną swobodą posługuje się różnorodnymi wzorcami wiersza metrycznego (a także – co ciekawe – formą małego liryku prozą).

Jest też poetą żywo reagującym na aktualne wydarzenia i zjawiska życia publicznego – inspiracją może być dlań wywiad z Madonną, zabójstwo Versacego czy film o Basquiacie. Ważne miejsce w jego twórczości zajmuje erotyka, podana z barokową wystawnością, w pełni swoich metafizycznych odcieni, a jednocześnie nader sugestywna i niekiedy zdumiewająco śmiała. Wart zauważenia jest też poemat Zapiski spod wieży Babel (cały zbudowany z „wynalazków językowych” synka poety, Klaudiusza), a także trzy duże utwory: Prolegomena do dziejów poezji polskiej w latach dziewięćdziesiątych XX wieku (w poemacie dochodzi do rewindykacji wielu ustalonych mniemań dotyczących historii literatury najnowszej), Cztery litanie społeczno-ekonomiczne z lipca 2002 roku (rzadki dziś przykład wiersza politycznie zaangażowanego) i Kwestionariusz Karpowiczowski (hołd złożony jednemu z największych poetów polskich, stawiający jednocześnie pytanie o obowiązujące w polskiej krytyce systemy wartości). Twórczość Macheja jest tak rozmaita, że trudno ją zamknąć w zdaniach o charakterze ogólnym. Poeta ten nie tworzy wierszy „typowych”, w każdym tekście stara się zaskoczyć czytelnika i z reguły mu się to udaje.

W 2024 roku ukazał się pierwszy zbiór esejów Macheja Widokówki z niebytu. To osobiste świadectwo czytania polskiej literatury w czasach jej schyłku i degradacji jej znaczenia. Autor pisze o dziełach ważnych, a zapomnianych, przypomina postacie nieobecne we współczesnym dyskursie wokół literatury. Eseje miewają charakter wspomnieniowy, Machej odwołuje się bowiem również do własnych przeżyć czy znajomości, na przykład z Wisławą Szymborską i Tadeuszem Różewiczem.

Wiersze Macheja były tłumaczone na angielski, bułgarski, francuski, niemiecki, serbski i słowacki oraz były publikowane w licznych antologiach nowej polskiej poezji za granicą.

Autor jest laureatem nagrody krakowskiego kwartalnika „Arka” (1988), Nagrody Artystycznej Młodych im. Stanisława Wyspiańskiego (1991), Nagrody „Literatury na Świecie” (2017) i Nagrody Poetyckiej im. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego „Orfeusz” (2021). Był również nominowany do Paszportów „Polityki” (2004, za Prolegomena), do Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej Silesius (2008) oraz Nagrody Literackiej Gdynia (2008, za Wiersze przeciwko opodatkowaniu poezji).

BIBLIOGRAFIA

poezja:

• Smakosze, kochankowie i płatni mordercy, Warszawa: „Czytelnik”, 1984.
• Śpiąca muza, Kraków: Oficyna Literacka, 1988.
• Wiersze dla moich przyjaciół wybrane z lat 1978–1987, Kraków: „Miesięcznik Małopolski”, 1988.
• Dwa zbiory wierszy, London: Puls Publications, 1990.
• Trzeci brzeg, Kraków: Oficyna Literacka, 1992.
• Legendy praskiego metra, Poznań: Obserwator, 1996.
• Kraina wiecznych zer, Wrocław: Pomona, 1997.
• Prolegomena. Nieprzyjemne wiersze dla dorosłych, Legnica: Biuro Literackie Port Legnica, 2003.
• Wspomnienia z poezji nowoczesnej, Wrocław: Buro Literackie, 2005.
• Wiersze przeciwko opodatkowaniu poezji, Wrocław: Biuro Literackie, 2007.
• Przygody przyrody, czyli Swawole i niedole zwierząt w świecie ludzi i dalej, Wrocław: Biuro Literackie, 2008.
• Zima w małym mieście na granicy, Sejny: Pogranicze, 2008.
• Mroczny przedmiot podążania, Wrocław: Biuro Literackie, 2014.
• Antidotum noctis, Łódź: Dom Literatury, Stowarzyszenie Pisarzy Polskich. Oddział w Łodzi, 2018.
• 2020, Łódź: Dom Literatury w Łodzi, Stowarzyszenie Pisarzy Polskich Oddział w Łodzi, 2021.
• Môj rodák Tranoscius, môj sused Hviezdoslav, tłum. Peter Procházka, Bratislava: Literárne informačné centrum, 2021 [tekst niewydany po polsku].
• Praga „in flagranti”, Sejny: Fundacja Pogranicze, Ośrodek „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów”, 2023.
• Iskierka w tunelu, Katowice: Instytucja Kultury Ars Cameralis Silesiae Superioris, 2023.
• Widokówki z niebytu. Pięć esejów bardzo osobistych o ulotności poezji w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Sedno, 2024.

DZIAŁALNOŚĆ TRANSLATORSKA

z czeskiego:

• Roman Kníže, Krajina s mračnem / Krajobraz z chmura [sic!], Plzeň: Pro Libris, 2006 [tekst po czesku i polsku].
• Miloš Urban, Klątwa siedmiu kościołów, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2006 [tekst po czesku i polsku].
• Georgius Tranoscius, Pieśni duchowe: z kancjonału „Cithara sanctorum”, z języka czeskiego przełożył oraz Siedem peregrynacji w poszukiwaniu poety Georgiusa Tranosciusa przeprowadził i dodatek dołączył Zbigniew Machej, Cieszyn: Oficyna Efemeryczna, 2017.
• Petr Král, Pojęcia podstawowe, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2020.

ze słowackiego:

• Ivan Štrpka, Cicha ręka. Dziesięć elegii, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2009.
• Ján Ondruš, Przełykanie włosa, Stronie Śląskie–Kołobrzeg: Biuro Literackie, 2021.
• Štefan Strážay, Nasza apokalipsa jest podobna do nas, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2022.

TŁUMACZENIA

(wybór przekładów)

angielski:

• w antologii: Young Poets of a New Poland, tłum. Donald Pirie, London: Forest Books, 1993.
• w antologii: A Book of Luminous Things: an International Anthology of Poetry, tłum. Renata Gorczyńska [et al.], San Diego–New York–London: A Harvest Book, Harcourt Brace and Co., 1996.

francuski:

• w antologii: Poésie. Vol. 2, wyb. Karl Dedecius, tłum. Claude-Henry du Bord [et al.], Montricher–Paris: Les Éditions Noir sur Blanc, 2000.

niemiecki:

• w antologii: Poesie. Bd. 2, wyb. i tłum. Karl Dedecius, Zürich: Ammann, 1996.
• w antologii: Es ist Zeit. Wechsle die Kleider! Stimmen aus Polen, wyb. Peter Gehrisch, Dieter Krause, tłum. Elizabeth Nowak [et al.], Drezno: C. Hille, 1998.
• w antologii: Das unsichtbare Lieben. Neue polnische Lyrik. Anthologie = Kochać to, co niewidzialne. Nowa poezja polska. Antologia, wyb. i posł. Dorota Danielewicz-Kerski, przedm. Adam Zagajewski, tłum. Henryk Bereska, Renate Schmidgall, Roswitha Matwin-Buschmann, Joanna Manc, Köln: K. Gutke, 1998 [tekst po niemiecku i polsku].

serbski:

• w antologii: Српско-пољски песнички мост = Polsko-serbski most poezji, red. Jasna Stefanović, tłum. Agnieszka Łasek, Aleksandar Šaranac, Kragujevac: Studentski kulturni centar, 2004 [tekst po serbsku i polsku].

słowacki:

• Verše proti zdaňovaniu poézie [wybór wierszy], tłum. Juraj Andričík, Karol Chmel, Katarína Laučíková-Dugast, Bratislava: Drewo a srd, 2015.

AS