(1937‒2021) ‒ profesor filozofii, wykładowczyni akademicka, autorka i współautorka wielu książek z zakresu estetyki, filozofii, sztuki, kultury i antropologii.

Pracowała w Szkole Nauk Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk i na SWPS Uniwersytecie Humanistycznospołecznym w Warszawie, na stałe była związana z Uniwersytetem w Białymstoku. W swoich książkach wykraczała poza akademickie pojmowanie filozofii, wykorzystując formę eseju i ujmując filozoficzne treści w miniaturach dotyczących ludzkiej egzystencji i codzienności. Na początku kariery naukowej zajmowała się estetyką i teatrologią, w kolejnych dziesięcioleciach etyką i literaturoznawstwem, w latach 90. XX wieku, ale i później interesowały ją sprawy polityczno-społeczne, dała się też poznać jako obrończyni praw kobiet.

Jej wydany w 1992 roku esej Szczeliny istnienia został entuzjastycznie przyjęty przez czytelników i krytyków i wyróżniony nagrodą Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek. Czytelnicy przyjmowali tę książkę w sposób niezwykle osobisty. Wydawało się, że przemawia ona różnymi językami egzystencji, że opisuje rozmaite doświadczenia – matki, więźnia, ofiary, umierającego i przychodzącego na świat. W istocie esej Brach-Czainy mówił o egzystencji, o tym, co znaczy, że coś jest, że jestem, że ktoś jest. Być – to według autorki podejmować wysiłek istnienia. Porządkować. Krzątać się. Troszczyć się i zabiegać. W perspektywie egzystencjalnej ciekawy jest nie tylko wysiłek intelektualny, wysiłek pisarza i filozofa. Ciekawa jest także codzienna egzystencja, zwyczajne bycie. W ten sposób dowartościowane zostało to, co zwykle uchodzi obserwacji: codzienna krzątanina, sfera działań podejmowanych przez zwykłych ludzi, wysiłek kobiety. Książkę Brach-Czainy nazwano „biblią feminizmu”, w kręgu badań feministycznych pełniła ona funkcję intelektualnego bodźca. Esej okazał się inspirujący także z perspektywy historycznoliterackiej. Dzięki niemu wydobyto na światło dzienne egzystencjalne przesłanie poezji Tadeusza Różewicza i Mirona Białoszewskiego. Książka Brach-Czainy to jedna z najważniejszych prac ostatniego półwiecza. Kongenialne połączenie filozoficznej precyzji i poetyckiego słowa, intelektualnej nośności i literackiego uniwersalizmu. To podejście autorki jest też zauważalne w książce Błony umysłu (2003), podkreślającej rolę dotyku („strażnika rzeczywistości”) i smaku, zmysłów umożliwiających człowiekowi zetknięcie z egzystencjalnym konkretem.

Ostatni, wydany pośmiertnie zbiór (Rzeczywistość komponowana) to wybór najważniejszych esejów i wywiadów prasowych Brach-Czainy, ukazujący zainteresowanie filozofki polityczno-społecznym wymiarem rzeczywistości. Także wypowiadając się o obyczajowości, religijności, relacjach międzyludzkich czy wartościach, pokazuje ona typowe dla siebie zainteresowanie tym, co „tu i teraz”, wskazując na konieczność łączenia w codzienności myślenia i życia.

BIBLIOGRAFIA

• Na drogach dwudziestowiecznej myśli teatralnej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1975.
• Etos nowej sztuki, Warszawa: PWN, 1984.
• Szczeliny istnienia, Warszawa: Państwowy Instytut Wyawniczy, 1992.
• Primum philosophari. Księga pamiątkowa Stefanowi Morawskiemu ofiarowana, Warszawa: Oficyna Naukowa, 1993.
• Błony umysłu, Warszawa: Wydawnictwo Sic!, [2003].
• Rzeczywistość komponowana, Warszawa: Dowody na Istnienie, 2023.

redakcje:

• Estetyka pragnień, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1988.
• Twórczy odbiór sztuki, Białystok: Dział Wydawnictw Filii UW, 1992.
• Od kobiety do mężczyzny i z powrotem. Rozważania o płci w kulturze, Białystok: Trans Humana, 1997.

TŁUMACZENIA

angielski:

• w antologii: Knowledge in the Shadow of Catastrophe: Key Thinkers of Polish Humanities in the Post-War Era, Paderborn: Brill Schöningh, 2024.

czeski:

• Škvíry existence [Szczeliny istnienia], tłum. Michael Alexa, Praha: Malvern, 2019.

niemiecki:

• Spalten im Sein: ein philosophisches Fragment [Szczeliny istnienia], tłum. Esther Kinsky, Frankfurt am Main: Palais Jalta, 1995.

serbski:

• w antologii: Антологија пољских есеја, tłum. Biserka Rajčić, Beograd: Službeni Glasnik, 2008.

słowacki:

• w antologii: Piesok v presýpacích hodinách: antológia poľskej literárnej eseje 20. Storočia, tłum. Jozef Marušiak, Karol Chmel, Marianna Petrincová, Bratislava: Kalligram, 2015.

EZ