(ur. 1951) – prozaik, scenarzysta, autor filmów dokumentalnych.

Przychylność krytyki i podziw czytelników przyniosła Bartowi powieść Rien ne va plus, za którą pisarz otrzymał prestiżową Nagrodę Fundacji im. Kościelskich. W książce tej obdarzony świadomością portret trafia z Włoch do Polski i przez dwieście lat przygląda się narodowym troskom, przenikliwie je komentując. Punkt widzenia włoskiego libertyna (w obrazie zaklęty jest duch księcia d’Arzipazziego) został dowcipnie zderzony z polską mentalnością. Z kolei w Pociągu do podróży pisarz posłużył się klasycznym chwytem wędrówki w czasie. Dwaj amerykańscy agenci zostali wysłani do Wiednia z początku XX wieku z misją zgładzenia młodego Hitlera, by w ten sposób uchronić świat przed drugą wojną światową. Równie szalona i efektowna jest fabuła ogłoszonego pod pseudonimem Piątego jeźdźcy Apokalipsy. Tym razem chodzi o uratowanie świata przed nadejściem Antychrysta i ostateczną zagładą. Znów do akcji wkraczają tajne służby. W Don Juanie raz jeszcze – jak dotąd najobszerniejszym utworze Barta – autor również posłużył się doskonałym konceptem. Ta barwna, erudycyjna powieść nawiązuje do historii miłości królowej Joanny Kastylijskiej do zmarłego męża, Filipa Pięknego. Zrozpaczona królowa nie pozwoliła pochować władcy, co na początku XVI wieku wywołało zgorszenie całej katolickiej Europy. Do historii Bart dodaje własne fantastyczne pomysły. Na zmianę decyzji królowej ma bowiem wpłynąć Don Juan, sprowadzony z klasztoru, gdzie schronił się po rozpustnym życiu. Na czas misji Don Juan zrzuca habit i wciela się w towarzysza wypraw wojennych króla. Stopniowo zyskuje zaufanie i sympatię wdowy. Ale z każdą kolejną stroną powieściowa intryga nie tyle nawet się komplikuje, ile rozgałęzia, układa w osobne wątki – sensacyjne, kryminalne, miłosne. Na wątku historycznym splecionym z elementami fantastycznymi opiera się też Śmierć głośna, śmierć cicha, której akcja rozgrywa się w Łodzi tuż przed drugą wojną światową.

Z kolei bohaterką słynnego Rewersu jest redaktorka Sabina, jedna z postaci powieści Rien ne va plus; tam popełnia samobójstwo, tu pisarz przywraca ją do życia. W stalinowskiej Polsce wiedzie ona monotonne życie, dzieląc czas między pracą w wydawnictwie a domem, gdzie mieszka z matką i babcią, które martwi staropanieństwo dziewczyny. Aż zjawia się adorator idealny, który prosi ją o przysługę, wymagającą jedynie pisemnego zobowiązania. Bart z humorem i fantazją snuje opowieść o konsekwencjach owego cyrografu, złu ucieleśnionym, walce z nim i zwycięstwie, przenosząc czytelnika to w lata 50. XX wieku, to we współczesność. Oparty na tym utworze film Rewers, do którego Andrzej Bart napisał scenariusz, zdobył Złote Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, a następnie był kandydatem do amerykańskiej Nagrody Akademii Filmowej, czyli Oscara. Film ten zdobył wiele nagród na festiwalach filmowych, w tym w Moskwie i Seattle.

Wyjątkowym utworem jest Dybuk mniemany, którego bohaterem jest tym razem sam pisarz. Zostaje on nieoczekiwanie i początkowo niechętnie powiernikiem historii gościa, Daniela Czarewicza, syna przedwojennego producenta filmowego. Książka łączy w sobie prywatne wyznania pisarza, a z jego zapisków wyłania się świat przedwojennej Warszawy, niemieckiej okupacji, życia w getcie.

Pisząc o jednej z książek Barta, Marek Zaleski sformułował uwagę, którą z powodzeniem można odnieść i do pozostałych utworów: „Powieść Barta, nie pozując na arcydzieło, spełnia z nadmiarem oczekiwania, jakie stawiamy dobrej literaturze popularnej. W istocie – Andrzej Bart wyspecjalizował się w tworzeniu wyrafinowanej prozy popularnej. Jest podziwiany jako autor inteligentnych, błyskotliwych powieści, których zadaniem jest dostarczenie rozrywki na najwyższym poziomie; rozrywki rozumianej jako rozkoszowanie się stylem, aluzjami, wyszukanym dowcipem”.

Wśród nagród i nominacji – prócz wspomnianej już Nagrody Fundacji im. Kościelskich za młodzieńczą powieść Rien ne va plus – znajdują się także inne prestiżowe wyróżnienia, w tym nominacje do Nagrody Literackiej „Nike” w 2007 roku za powieść Don Juan raz jeszcze i w 2009 roku za Fabrykę Muchołapek (w finale nagrody), obie książki w tych samych latach nominowane były także do Nagrody Literackiej Gdynia. Druga z nich uzyskała również nominację do Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus.

Bart jest też twórcą filmów dokumentalnych, między innymi Eva R. i Marian Brandys, oraz autorem scenariuszy i reżyserem słuchowisk i filmów, na przykład słuchowiska radiowego i filmu telewizyjnego Boulevard Voltaire (dwie nagrody na Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry” 2011). Na tym samym festiwalu aż cztery nagrody zdobyło słuchowisko, a później film Bezdech (2013); film ten został wyróżniony także nagrodami zagranicznymi w Sewastopolu i Brazylii.

BIBLIOGRAFIA

• [jako Andrzej Bart-Sołtysiak], Człowiek, na którego nie szczekały psy, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1983.
• Rien ne va plus, Łódź: Poprzeczna Oficyna, 1991.
• Pociąg do podróży, Warszawa: Noir sur Blanc, 1999.
• [pod pseud: Paul Scarron Junior], Piąty jeździec Apokalipsy, Warszawa: Noir sur Blanc, 1999.
• Rien ne va plus, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005 [wyd. popr. i rozsz.].
• Don Juan raz jeszcze, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2006.
• Fabryka muchołapek, Warszawa: W.A.B., 2008.
• Rewers, Warszawa: W.A.B., 2009.
• Bezdech, Warszawa: W.A.B., 2013.
• Sztuki i sztuczki [zbiór sztuk], Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2015.
• Dybuk mniemany, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2021.
• Śmierć głośna, śmierć cicha, Łódź: Dom Wydawniczy – Księży Młyn, 2021.

TŁUMACZENIA

czeski:

• Továrna na mucholapky [Fabryka muchołapek], tłum. Jiří Červenka, Praha: Fra, 2011.

francuski:

• Rien ne va plus, tłum. Elisabeth Destrée-Van Wilder, Montricher: Les Éditions Noir sur Blanc, 1991.
• Le goût du voyage [Pociąg do podróży], tłum. Éric Morin-Aguilar, Montricher [Paris]: Les Éditions Noir sur Blanc, 1999.
• Le cinquième cavalier de apocalypse [Piąty jeździec Apokalipsy], tłum. Grażyna Erhard, Montricher [Paris]: Les Éditions Noir sur Blanc, 1999.
• Don Juan, une fois encore [Don Juan raz jeszcze], tłum. Robert Bourgeois, Lausanne: Les Éditions Noir sur Blanc, 2009.
• La fabrique de papier tue-mouches [Fabryka muchołapek], tłum. Erik Veaux, Paris: Les Éditions Noir sur Blanc, 2019.

hebrajski:

• בית חרושת למלכודת זבובים [Fabryka muchołapek], tłum. Anat Zajdman, Tel Awiw: Kinneret Zmora, 2011.
• הלוך ושוב [Rewers], tłum. Anat Zajdman, Tel Awiw: Keter, 2012.

macedoński:

• Fabrika na smrtta [Fabryka muchołapek], tłum. Michaił Barakovski, Skopje: Makedonska Rech, 2011.

niemiecki:

• Die Fliegenfängerfabrik [Fabryka muchołapek], tłum. Albrecht Lempp, Frankfurt am Main: Schöffling, 2011.
• Knochenpalast [Rewers], tłum. Albrecht Lempp, Frankfurt am Main: Schöffling, 2014.

rosyjski:

• Фабрика мухобоек [Fabryka muchołapek], tłum. Ksenia Starosielska, Moskwa: Mosty Kultury/Geszarim, 2010.

serbski:

• Fabrika muholovki [Fabryka muchołapek], tłum. Vesna Milutinović-Đurić, Beograd: Zavet, 2014.

słoweński:

• Tovarna muholovk [Fabryka muchołapek], tłum. Jasmina Šuler Galos, Ljubljana: Litera Publishing House, 2011.

węgierski:

• Rien ne va plus, tłum. Lajos Pálfalvi, Budapest: Európa, 2005.

EZ