ur. w 1936 r. w Siedlikowie pod Ostrzeszowem (Wielkopolska) – powieściopisarz, nowelista, scenarzysta filmowy, autor słuchowisk, eseista i leksykograf. Z wykształcenia dziennikarz, debiutował w 1959 r. na łamach prasy literackiej jako prozaik; jeden z głównych przedstawicieli tzw. nurtu chłopskiego w polskiej prozie.

O powieściach i zbiorach opowiadań ogłaszanych przez Mariana Pilota od połowy lat 60. do późnych lat 80. krytycy pisali z uznaniem. Chwalili pisarza za to, w jaki sposób opracował swój temat koronny, a więc problem przemieszania kultury wiejskiej z miejską i kwestię wykorzenienia chłopa (w latach istnienia Polski Ludowej). Pilot chętnie posługiwał się formami karykatury i groteski; wypracował oryginalny styl, oparty na innowacjach składniowych, a zwłaszcza na mnożeniu neologizmów. Szczególną biegłość osiągnął w posługiwaniu się monologiem wewnętrznym, ożywiając jednocześnie zapomniane tradycje plebejskiego gawędziarstwa.

W przełomowym roku 1989 ukazała się piąta powieść w dorobku pisarza, Bitnik Gorgolewski, którą pospiesznie – jak się okazało – uznano za próbę podsumowania dokonań twórczych Pilota. Po dłuższej przerwie pojawił się jeszcze skromny zbiór opowiadań Na odchodnym (2002), w którym na różne sposoby rozmawia się ze śmiercią i o śmierci, czemu sprzyja centralny punkt w przestrzeni – cmentarz na Bródnie. Odautorski narrator staje się tam kronikarzem cudzego umierania, redaktorem nekrologów, obserwatorem dramatów osób, których bliscy odeszli. Trzeba było jednak kolejnych ośmiu lat, żeby nastąpił zwrot w karierze pisarskiej Mariana Pilota. W 2010 r. ukazał się bowiem nieledwie brawurowy, nad wyraz okazały pod względem problemowym Pióropusz (2010), powszechnie komplementowany i wyróżniony Literacką Nagrodą „Nike". Akcja tej powieści rozgrywa się zasadniczo we wczesnych latach 50. ubiegłego stulecia, w środowisku wiejskim, choć osadzona została w ramie współczesnej. Oto umiera ojciec uznanego pisarza, prosty, niepiśmienny chłop. Syn poruszony tą sytuacją postanawia – niejako w jego imieniu, w zastępstwie – opowiedzieć o burzliwym życiu rodziciela, chłopskiego awanturnika i złodzieja. W głębszej i ciekawszej warstwie Pióropusz traktuje o potędze i przekleństwie pisma, o wierze w słowo i konsekwencjach upojenia się tą wiarą, a najważniejsze zdarzenia i motywy mają tu wymiar symboliczny. Syn wydobył się z chłopskiej chaty i biedy dzięki sztuce pisania, ale jednocześnie był pisarzem niejako podwójnym: tworzył literaturę piękną, ozdobną w słowa (splatał z nich – jak mówi – tytułowy pióropusz), ale i rzeczowe, suche raporty dla służby bezpieczeństwa. W krytycznej chwili (agonia ojca) powieściowy pisarz chce zrozumieć, dlaczego stał się donosicielem.

Po uhonorowaniu Pióropusza Nagrodą „Nike" Wydawnictwo Literackie wznowiło jedną z ciekawszych wczesnych książek Pilota (zbiór opowiadań Pantałyk), a także wydało poprawiony i rozszerzony tom szkiców Matecznik (teraz jako Nowy matecznik; 2012) – oryginalne dzieło etnograficzno-historyczne, dotyczące kultury ziemi rodzinnej pisarza. Do tego samego kręgu należy opracowany przez Mariana Pilota Słownik dawnej gwary Siedlikowa (2011).

Powieść zatytułowana Osobnik (2013) – być może najbardziej ambitne artystycznie dzieło w dorobku Mariana Pilota – zdezorientowała publiczność czytającą. Niejednoznaczna, w praktyce niemożliwa do zrekonstruowania fabuła tej powieści to jedna z przeszkód lekturowych, i to wcale nie największa, ponieważ Osobnik jest przede wszystkim wyzwaniem językowym. Pisarz chciał zapewne wypracować jakąś niepowtarzalną formułę nowoczesnego oniryzmu; radykalnie zrywał z logiką przyczyny i skutku, postawił na tzw. wyzwoloną wyobraźnię. Wiemy niewiele – tyle że monologującym bohaterem jest mężczyzna w podeszłym wieku (urodził się w czasie II wojny światowej); że to mieszkaniec jednego z warszawskich bloków, na co dzień doktor biologii zatrudniony w instytucie naukowym. Czy opowiada nam o swoich snach, czy przedstawia jakieś odmienne stany świadomości? Narracja utkana jest tutaj z drobinowych na ogół i nieprzystających do siebie zdarzeń, postaci mają charakter widmowy, czytelnik zaś od pierwszych stron Osobnika nabiera przekonania, że ma do czynienia z czymś na podobieństwo eksperymentu literackiego, rzadko podejmowanego w naszej dobie.

BIBLIOGRAFIA

• Panny szczerbate (opowiadania), Warszawa: SW „Czytelnik”, 1962.
• Sień (powieść), LSW, Warszawa 1965.
• Opowieści świętojańskie (opowiadania), Warszawa: SW „Czytelnik”, 1966.
• Majdan (powieść), Warszawa: LSW, 1969.
• Pantałyk (opowiadania),Warszawa: SW „Czytelnik”, Warszawa, 1970; Kraków: WL, 2012.
• Zakaz zwałki (powieść), Warszawa: LSW, 1974.
• Karzeł Pierwszy, król tutejszy. Tam, gdzie much nie ma albo brzydactwa (opowiadania), Warszawa: SW „Czytelnik”, 1976.
• Jednorożec (powieść), Warszawa: LSW, 1978.
• Wykidajło (opowiadania), Warszawa: KAW, 1980.
• Ciżba. Opowiadania i opowieści, Warszawa: LSW, 1980.
• W słońcu, w deszczu (powieść), Warszawa: Wydawnictwa Radia i Telewizji, 1981.
• Matecznik (eseje), Warszawa: LSW, 1988.
• Bitnik Gorgolewski (powieść), Warszawa: SW „Czytelnik”, 1989.
• Na odchodnym (opowiadania), Warszawa: SW „Czytelnik”, 2002.
• Cierpki. Oboki. Nice (opowiadania), Warszawa: Agencja Wydawnicza Kuba, 2006.
• Gody (opowiadanie), Warszawa: Agencja Wydawnicza Kuba, 2009.
• Pióropusz (powieść), Kraków: WL, 2010.
• Ssapy, szkudły, świętojanki. Słownik dawnej gwary Siedlikowa, Warszawa: Agencja Wydawnicza Kuba, 2011.
• Zawodna zabawka albo Vin d'adieu (opowiadanie), Warszawa: Agencja Wydawnicza Kuba, 2012.
• Nowy matecznik (eseje), Kraków: WL, 2012.
• Osobnik (powieść), Kraków: WL, 2013.
• Niebotyki (powieść), Kraków: WL, 2017.

TŁUMACZENIA

macedoński:

• Pierjanica [Pióropusz], tłum. Aneta Sapeta, Skopje: Makedonska Riecz, 2014.