Aktualności
Poznaliśmy 115 i 116 laureata Literackiej Nagrody Nobla. Akademia Szwedzka postanowiła uhonorować Olgę Tokarczuk i Austriaka Petera Handkego. Tokarczuk otrzymała nagrodę za 2018 rok, a Handke za rok 2019. Akademia postanowiła wyróżnić Olgę Tokarczuk za „wyobraźnię narracyjną, która z encyklopedyczną pasją przekracza granice jako formę życia”. Petera Handkego nagrodzono zaś za „pracę, która z lingwistycznym geniuszem eksploruje peryferie i specyfikę ludzkiego doświadczenia”. W ramach Programu Translatorskiego ©Poland – prowadzonego od 2004 roku przez Instytut Książki – na przestrzeni ostatnich dwóch dekad wsparto 91 przekładów polskiej noblistki na 28 języków obcych, w tym pięć na język angielski i siedem na język szwedzki.
Piąta w historii polska noblistka literacka Olga Tokarczuk urodziła się 29 stycznia 1962 roku w Sulechowie, studiowała psychologię na Uniwersytecie Warszawskim. Po studiach pracowała m.in. jako pokojówka w londyńskim hotelu i psychoterapeutka we Wrocławiu i Wałbrzychu. W 2018 roku, odbierając w Londynie nagrodę Bookera, podkreśliła, że kolczyki, które ma na sobie, są z czasów, gdy pracowała jako pokojówka.
Gdy jej pierwsze utwory literackie zyskały popularność, zrezygnowała z pracy i po przeprowadzeniu się do Nowej Rudy poświęciła się pisaniu. Mieszka obecnie we Wrocławiu, a także w Krajanowie koło Nowej Rudy, w Sudetach Środkowych. Pejzaż i kultura tych okolic przewija się w kilku jej utworach. Jest autorką 17 książek - powieści, zbiorów opowiadań, esejów, a także scenariuszy filmowych. Jej twórczość była wielokrotnie przenoszona na deski teatralne i ekran filmowy. Jest jedną z najczęściej nagradzanych współczesnych polskich pisarek - ma na koncie m.in. nagrodę Fundacji im. Kościelskich, dwukrotnie - w latach 2007 i 2015 - otrzymała Literacką Nagrodę Nike, a w 2018 r. została uhonorowana Międzynarodową Nagrodą Bookera.
Olga Tokarczuk to rzadki przypadek pisarki cenionej zarówno przez krytyków, jak i publiczność. Debiutowała w 1979 r. opowiadaniami w czasopiśmie "Na Przełaj". W 1989 r. ukazał się jej tomik poetycki, a w 1993 r. pierwsza powieść - "Podróż ludzi Księgi". Książkę, zanim opublikowała ją oficyna Przedświt, odrzuciło wiele znanych i prestiżowych wydawnictw, które musiały poniewczasie żałować swojego sceptycyzmu, bo przyznały książce nagrodę Polskiego Towarzystwa Książek. To opowieść o nieudanej wyprawie po tajemniczą Księgę, w trakcie której na dwoje głównych bohaterów spływa wielka miłość. Fascynację ezoteryką zdradza też kolejna książka Tokarczuk - powieść "E.E." (1995). Tym razem akcja utworu została osadzona we Wrocławiu w początkach XX wieku, a główną bohaterką jest Erna Eltzner, dorastająca panienka z polsko-niemieckiej rodziny mieszczańskiej, u której odkryto talenty mediumiczne.
Wielkim sukcesem pisarki była jej trzecia powieść - "Prawiek i inne czasy" (1996). Tytułowy Prawiek, mityczna wioska położona rzekomo w samym środku Polski, to mikrokosmos, w którym w pomniejszonej skali można obserwować prawa, którymi rządzi się wszechświat. Z kolei "Dom dzienny, dom nocny" (1998) to najbardziej osobista książka Tokarczuk, osadzona w Kotlinie Kłodzkiej, gdzie mieszka.
Książka "Bieguni" z 2007 roku, nominowana do Literackiej Nagrody Europy Środkowej ANGELUS, a także nagrodzona Nike (2008). To studium psychologii podróży. Zdaniem autorki turystyka stała się współczesnym sposobem zaspokajania bardzo starego, atawistycznego, nomadycznego popędu. Tytuł książki "Bieguni" nawiązuje do nazwy rosyjskiej sekty z XVIII w., której członkowie uważali, że świat jest dziełem szatana, a kiedy się zatrzymujemy, szatan ma do nas najlepszy dostęp. Żeby uciec przed diabłem, musimy się cały czas poruszać. Autorka opisuje świat współczesnych Biegunów, permanentnych podróżników, którzy mają swoje przedmioty, jak kosmetyki w małych opakowaniach, składane szczoteczki do zębów, jednorazowe kapcie, swoje choroby, związane ze zmianami czasu, własny język: prosty, sfunkcjonalizowany angielski. Istnieje nawet odrębna gałąź psychologii, która ich opisuje - psychologia podróżna. W 2008 roku "Bieguni" zdobyli Literacką nagrodę Nike, a dekadę później, w 2018 roku, książka, której angielskie wydanie nosi tytuł "Flights" (tłum. Jennifer Croft), otrzymała nagrodę Międzynarodowego Bookera.
Po "Biegunach" Tokarczuk wydała książkę, która sama określa jako "thriller moralny". Główną bohaterką "Prowadź swój pług przez kości umarłych" jest Janina Duszejko - kiedyś inżynier mostów, dziś wiejska nauczycielka angielskiego, geografii i dozorczyni domów letniskowych. Jej pasją jest astrologia, a wielką miłością - wszelkie zwierzęta. W okolicy, gdzie mieszka Janina, zaczynają umierać kłusownicy i krzywdziciele zwierząt. Liczba zgonów rośnie. Janina ma teorię na temat motywu i sprawcy tych zbrodni, ale policja ignoruje ją, traktując jak nieszkodliwą dziwaczkę.
"Przekonuję się, że książka jest ciągle aktualna i bardzo żywo odbierana" - mówiła Tokarczuk PAP w maju tego roku po tym, jak angielski przekład powieści otrzymał nominacje do Bookera. "W sztafażu powieści detektywistycznej i czarnego humoru zawarte jest pytanie o poważniejsze rzeczy. Jeżeli obowiązujące prawo jest niemoralne, jak ma się zachować w takiej sytuacji uczciwy obywatel? Czy ma się posunąć do protestu, kontestacji i buntu? Na ile rebelia jest częścią demokracji? Czy człowiek powinien iść za głosem swojego sumienia przeciwko państwu? Jest to też opowieść o ludziach wykluczonych, których nie słucha władza, o społeczeństwie patriarchalnym, i o tym, jak wyglądają struktury władzy oparte na białych, pewnych siebie facetach, którzy zapełniają parlamenty. To jest też książka o samotności i wykluczeniu starszych kobiet. W 2017 Agnieszka Holland przeniosła powieść na srebrny ekran. Film "Pokot" miał swoją premierę na niemieckim Berlinale i został nagrodzony Srebrnym Niedźwiedziem oraz Nagrodą im. Alfreda Bauera.
W 2014 roku ukazały się "Księgi Jakubowe", epicka opowieść o Jakubie Franku, żydowskim mesjaszu żyjącym w XVII wieku na wschodnich rubieżach Rzeczpospolitej. Bohater to postać pełna sprzeczności - natchniony żydowski mistyk, który czcił Matkę Boską, zręczny hochsztapler, ale i utalentowany polityk, człowiek, który doprowadził dużą grupę polskich Żydów do przyjęcia chrztu w 1759 roku. Za "Księgi Jakubowe" autorka w 2015 roku otrzymała Nagrodę Literacką "Nike" (po raz drugi, po "Biegunach"). Wśród książek Tokarczuk są też zbiory opowiadań: "Gra na wielu bębenkach" (2001), "Ostatnie historie", esej o powieści Bolesława Prusa "Lalka i perła" (2000), książka "Anna In w grobowcach świata" (2006) powstała w ramach międzynarodowej serii "Mity" a także zbiór esejów "Moment niedźwiedzia". Ostatnia książka Tokarczuk to "Opowiadania bizarne" z 2018 roku.
Drugi z laureatów, Peter Handke, urodził się 6 grudnia 1942 r. w Austrii. Z wykształcenia prawnik, jest dramaturgiem, powieściopisarzem, poetą, teoretykiem literatury i publicystą.
Jak podaje Encyklopedia Teatru Polskiego, Handke należał do najpopularniejszych przedstawicieli powojennej austriackiej awangardy. Na początku lat sześćdziesiątych związał się z awangardową literacką grupą "Forum Stadtpark". Jako młody, zbuntowany literat debiutował pod patronatem poety, Alfreda Kolleritscha, twórcy eksperymentalnej sceny w Grazu i wydawcy czasopisma "manuscript".
Debiutował w 1966 krótką powieścią "Szarańcza" (Die Hornissen). W tym samym roku napisał sztukę "Publiczność zwymyślana", która przyniosła mu spory rozgłos, choć uznana została za sztukę "antyteatralną". Jest autorem takich utworów jak "Leworęczna kobieta", "Pełnia nieszczęścia", "Mój rok w zatoce niczyjej", "Kaspar" (1967), "Die Angst des Tormanns beim Elfmeter" (1969), "Der kurze Brief zum langen Abschied" (1971), "Ich bin ein Bewohner des Elfenbeinturms" (zbiór esejów, 1972), "Wunschloses Unglck" (1972), "Die linksh"ndige Frau" (1976), "Die Lehre der Sainte-Victorie" (1980), "Die Wiederholung" (1986), "Die Kunst des Fragens" (1994), "Unter Tr"nen fragend..." (2000).
Jego twórczość dramaturgiczna to: "Publikumbeschimpfung" (Theater am Turm, Frankfurt, 1966), "Das Mndel will Vormund sein" (Theater am Turm, Frankfurt, 1969), "Die Unvernnftigen sterben aus" (Theater am Neumarkt, Zrich, 1974), "Die Stunde, da wir nichts voneinander wussten" (prem. Burgtheater, Wiedeń, 1992), "Zurstungen fr die Unsterblichkeit" (Burgtheater, Wiedeń, 1997), "Die Fahrt im Einbaum oder Das Stck zum Film vom Krieg" (Burgtheater, Wiedeń, 1999).
Handke jest także autorem słuchowisk radiowych i scenariuszy filmowych. Współpracuje głównie z Wimem Wendersem. Razem przygotowali między innymi: "Fałszywy ruch", będący swobodną adaptacją "Lat nauki Wilhelma Meistra" Goethego, którego akcję umieścili we współczesnych Niemczech, "Die Angst des Tormanns beim Elfmeter" (1972), "Niebo nad Berlinem" (1987). Sam wyreżyserował "Die linkshandige Frau" (1977) i "L'absence" (1992).
Odznaczony został licznymi literackimi nagrodami jak: Gerhard Hauptmann Preis (1967), Schiller Preis der Stadt Mannhheim (1973), Georg Bchner Preis (1973), Kafka Preis (1979), Anton Wildgans Preis (1985), Literaturpreis der Stadt Salzburg (1986), sterreichischer Staatspreis (1987), Franz Grillparzer Preis (1991), Ehredoktorwrde der Universit"t Klagenfurt (2002), Ehredoktorwrde der Universit"t Salzburg (2003), Unseld Preis (2004).
***
Szwedzką Akademię, na wzór Akademii Francuskiej, założył król Gustaw III w 1786 r. Liczy ona 18 członków. W skład Akademii wchodzą pisarze, poeci, filolodzy i językoznawcy. Jej statutowym zadaniem jest opracowywanie wielkiego słownika języka szwedzkiego, ukończenie tego dzieła planuje się dopiero na rok 2020. Akademicy organizują też konferencje, przyznają nagrody i stypendia, wydają monografie szwedzkich pisarzy.
Kandydatów do literackiego Nobla zgłaszają poprzedni laureaci, członkowie podobnych akademii w innych państwach, profesorowie literatury i historii literatury z uczelni akademickich, przewodniczący związków pisarzy, PEN-klubów z całego świata oraz sami członkowie Szwedzkiej Akademii.
Kandydatury można zgłaszać do końca stycznia. Jest ich zazwyczaj ok. 500, po pierwszej selekcji zostaje 150-200 nazwisk. W marcu lista zawęża się do 10-20 nazwisk, przed wakacjami obejmuje maksymalnie 5-8 propozycji. We wrześniu dyskutuje się przeważnie już tylko nad dwiema kandydaturami. Głosowanie odbywa się następująco: sekretarz Akademii obchodzi stół ze srebrną tacą, a akademicy składają na niej karteczki z wybranym nazwiskiem. Obowiązuje absolutna większość głosów - jeżeli nie uda się za pierwszym razem, głosowanie odbywa się ponownie.