Aktualności
Archiwum Franciszki i Stefana Themersonów - jednych z najbardziej oryginalnych i najmniej znanych artystów awangardowych w polskiej sztuce XX wieku - trafi w środę do Biblioteki Narodowej. Zbiory przekaże ich dotychczasowa opiekunka - Jasia Reichardt.
Stefan Themerson był pisarzem, filmowcem i kompozytorem, jego żona Franciszka - malarką, ilustratorką książek i scenografką. Ich dokonania w dziedzinie awangardowego kina w latach 30. porównywane bywają do osiągnięć Luisa Buñuela, Mana Raya, Fernanda Légera.
W przekazanym archiwum znalazły się rękopisy, listy, notatki, prace graficzne, dokumenty, a nawet przedmioty - maszyna do pisania czy klocki drzeworytnicze.
Franciszka i Stefan Themersonowie razem żyli i tworzyli. Większość ich filmów oraz książek to wynik artystycznej współpracy, choć zdarzało im się również działać osobno. Franciszka malowała, ilustrowała i budowała scenografie. Stefan pisał, komponował oraz tworzył filmy. W latach 30. XX w. założyli w Warszawie Spółdzielnię Autorów Filmowych, do której należeli Aleksander Ford, Wanda Jakubowska, czy Witold Lutosławski. Ich ówczesna twórczość zaginęła w czasie wojny, ale późniejsze filmy przeszły do historii kina i historii sztuki.
Stefan Themerson urodził się 25 stycznia 1910 w Płocku, jego przyszła żona Franciszka 28 czerwca 1907r. w Warszawie. Oboje pochodzili z inteligenckich, zasymilowanych rodzin żydowskich. Spotkali się podczas studiów w Warszawie - ona ukończyła Akademię Muzyczną i ASP, on studiował architekturę i fizykę. Razem pracowali od końca lat 20. Ona ilustrowała elementarze języka hebrajskiego, on pisał bajki dla dzieci, uzupełnione jej rysunkami. Pieniądze z książek przeznaczali na swoje eksperymentalne filmy. Założyli Spółdzielnię Autorów Filmowych.
Themerson skonstruował specjalny stół do zdjęć trikowych: kamera rejestrowała z dołu przedmioty leżące na szybie. Manipulowali światłem, cieniem, zestawiali negatyw z pozytywem. Udało im się zrealizować siedem filmów, z których większość zaginęła podczas II wojny światowej. Najbardziej znanym przedwojennym filmem Themersonów była "Przygoda człowieka poczciwego" z 1937 r. - "humoreska irracjonalna" o przeciętnym urzędniku, który nagle zaczyna chodzić do tyłu. Inni mieszkańcy są oburzeni, niosą transparenty z napisem: "My wszyscy chodzimy przodem!".
Rok przed wybuchem II wojny światowej Themersonowie wyjechali do Paryża, gdzie zamierzali kontynuować prace nad filmami eksperymentalnymi. We wrześniu 1939 roku oboje zgłosili się do polskich oddziałów tworzących się we Francji: ona została wysłana do Londynu, do ministerstwa informacji przy rządzie polskim na uchodźstwie, oddział, w którym walczył Stefan został rozbity.
Dopiero po dwu latach udało mu się dotrzeć do Londynu, do żony. W czasie rozłąki Themerson napisał swoje pierwsze opowiadania i powieści dla dorosłych, m.in. eksperymentalny "Wykład profesora Mmaa" o konfrontacji świata termitów z ludzkim.
W Londynie Themersonowie zrealizowali film "Calling Mr. Smith", który miał poruszyć sumienia Anglików; pokazywał on, w jaki sposób Niemcy próbują zrobić z Polaków naród analfabetów, zabraniając im uczyć się i uczestniczyć w kulturze. W Zagładzie zginęły rodziny obojga Themersonów, przeżyła tylko siostrzenica Franciszki, nastoletnia Jasia Reichardt, wyprowadzona z warszawskiego getta tuż przed jego likwidacją. Themersonowie w 1946 r. sprowadzili ją do Londynu i adoptowali.
W Londynie Themersonowie wykładali na uczelniach artystycznych, ilustrowali książki i czasopisma. W 1948 r. założyli wydawnictwo Gaberbocchus Press, gdzie w niskich nakładach wydawano unikatowe książki z ilustracjami Franciszki. Największym sukcesem było pierwsze angielskie wydanie dramatu "Ubu Król" Alfreda Jarry'ego, kilkakrotnie później wznawiane. Na przestrzeni 30 lat wydawnictwo opublikowało około 60 tytułów m.in. "Ćwiczenia stylistyczne" Raymonda Queneau. W 1953 roku filozof, logik i eseista Bertrand Russell, laureat Nobla w dziedzinie literatury z 1950 r., zachwycony jakością książek wydawnictwa Themersonów właśnie u nich wydał "Elementarz dobrego obywatela" (1953), ilustrowany przez Franciszkę.
W 1948 r. w opowiadaniu "Bayamus" Themerson zawarł swoją teorię poezji semantycznej, będącej wynikiem eksperymentów z nielinearnym zapisem graficznym, prowadzącej do zastępowania słów ich definicjami. Zyskał światowe uznanie jako autor powieści, opowiadań i esejów, mieszających groteskę z filozofią, swobodnie przekraczających granice gatunków. Powieści Themersona to powiastki filozoficzne ubierane w formę literacką m.in. "Tom Harris", "Euklides był osłem", "Wyspa Hobsona".
Themersonowie przez całe życie współpracowali ze sobą, łączyła ich wielka miłość. Po śmierci Franciszki, która zmarła na udar w czerwcu 1988 roku, nie chciał się leczyć, choć sam też był poważnie chory. Odszedł kilka miesięcy po żonie - we wrześniu 1988 roku. (PAP)