ur. 1940 r. – pisarka, dziennikarka, tłumaczka.

Jej należąca do nurtu psychologicznego twórczość prozatorska, która krąży wokół bolesnych problemów powojennej polskiej rzeczywistości (II wojna światowa, przesiedlenia, wykorzenienie, prześladowania, okres Polski Ludowej), przez długie lata znajdowała się na marginesie zainteresowań czytelników. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy mogło być to, że w latach 80. Oryszyn zrezygnowała ze współpracy z oficjalnymi wydawnictwami; ogłaszała swoje książki wyłącznie w drugim obiegu. Sytuacji pisarki nie zmieniły próby przypomnienia jej dorobku (ponowna publikacja Madam Frankensztajn i Czarnej iluminacji w serii Kanon Literatury Podziemnej). Twórczość Oryszyn – poza opisywaniem destrukcyjnego oddziaływania żywiołu historycznego na życie zwykłych ludzi – łączy akcja powieściowa, która toczy się na Dolnym Śląsku; bohaterami tych fabuł są mówiący różnymi językami, pochodzący z różnych sfer społecznych i mający różne doświadczenia „osiedleńcy”. Owi „ludzie okaleczeni”, próbując przetrwać w nowej geograficzno-ustrojowej rzeczywistości, poniekąd wyrzekają się tożsamości. W snutych przez Oryszyn narracjach niebagatelne znaczenie ma motyw blizny. Emocjonalne zagubienie, niemożność odcięcia się od przeszłości czy konieczność przybierania nowej tożsamości są udziałem wielu osób, które przeżyły wojenną traumę. Inga Iwasiów pisała o tej twórczości: „Wydaje się, że Zyta Oryszyn opowiada tę samą historię, dodając do niej kolejne epizody, wprowadzając kolejnych bohaterów, cofając się i nie dając nadziei na uwolnienie z kręgu pierwotnej opowieści”. Tak jest w istocie. Pisarstwo Oryszyn jest spójne zarówno pod względem problemowym, jak i formalnym. Zaskoczeniem okazało się opublikowane w 2012 r. Ocalenie Atlantydy, które postrzegano jako wyjście z cienia i powrót pisarki na scenę literacką. Powieść ta uhonorowana Nagrodą Literacką Gdynia i Nagrodą Literacką dla Autorki Gryfia jest narracją najbardziej bezkompromisową. Oryszyn, rozwijając niektóre wątki usytuowane pomiędzy wybuchem II wojny światowej a latami stanu wojennego, dopowiada zatajone we wcześniejszych książkach szczegóły biografii swoich bohaterów. Snuta w Ocaleniu Atlantydy opowieść zaczyna się na wschodnim Podkarpaciu, gdzie w wykopanym w ziemi schronie ukrywa się polska rodzina, w tle zaś toczy się wojna. Kiedy działania wojenne ustają, rodzina przenosi się do Leśnego Brzegu nad Odrą (Dolny Śląsk) i wprowadza się do poniemieckiej kamienicy. Ale czasy powojenne przynoszą nowe dramaty. Polska rzeczywistość okresu stalinizmu to czas wzajemnej nieufności, donosów, tajemniczych zniknięć najbliższych. Ponadto nowe miejsce zamieszkania naznaczone jest krzywdą dawnych mieszkańców tych ziem. Ale Ocalenia Atlantydy nie należy traktować ani jako kolejnego zapisu koszmaru egzystowania w czasie wojny i okupacji, ani świadectwa udręki życia w PRL-u. Oryszyn pokazuje, że życie, które w niesprzyjających okolicznościach historycznych powinno – jak tytułowa Atlantyda – zginąć, na przekór wszystkim przeciwnościom trwa.

BIBLIOGRAFIA

• Najada, Warszawa 1970.
• Melodramat, Warszawa 1971.
• Gaba-Gaba czyli 28 części wielkiego okrętu 1972.
• Czarna iluminacja, Wydawnictwo NOWA, 1981.
• Madam Frankensztajn, Wydawnictwo Przedświt, 1984.
• Historia choroby, historia żałoby, „PoMost”, 1990.
• Ocalenie Atlantydy, Warszawa: Świat Książki, 2012.