ur. 7 marca 1938 w Warszawie, zm. 1 maja 2017. Syn Zofii z domu Młodożeniec (siostra Stanisława Młodożeńca) i Wincentego Burka, pisarza i działacza ludowego. Wczesne dzieciństwo i lata szkolne spędził w Sandomierzu, w l. 1955–60 studiował na Wydziale Dziennikarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Debiutował w prasie w 1957, początkowo publikował w następujących czasopismach: „Nowy Wyraz”, „Twórczość”, „Teksty”, „Tygodnik Kulturalny”, „Więź” (pod pseudonimem Łukasz Ligęza), „Współczesność”. W latach 1970–85 i od 1989 pracował naukowo w Instytucie Badań Literackich PAN. Od 1976 działał w opozycji antykomunistycznej: sygnatariusz listów protestacyjnych (np. w 1976 „Memoriał 101”), współzałożyciel Towarzystwa Kursów Naukowych, wykładowca Uniwersytetu Latającego, redaktor „Zapisu”, współpracownik czasopism pozacenzuralnych „Nowy Zapis”, „Almanach Humanistyczny” i londyńskiego „Pulsu”. Od 1989 członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (m.in. członek Zarządu Głównego i wiceprezes), drukował w „Tekstach Drugich” (członek redakcji), „Twórczości”, „Arcanach”, „Gazecie Polskiej”; był członkiem Rady Programowej dwumiesięcznika literackiego „Topos”.

Autor książek uważanych za klasyczne w dorobku polskiej krytyki literackiej: Zamiast powieści (Warszawa, 1971), Dalej aktualne (Warszawa, 1973), Żadnych marzeń (Londyn, 1987; Warszawa, 1989), Dziennik kwarantanny (Kraków, 2001), Dzieło niczyje (Kraków, 2001), Niewybaczalne sentymenty (Warszawa, 2011). Laureat nagród literackich: im. S. Piętaka (1971), Fundacji im. Kościelskich w Genewie (1973), Polcul Foundation (Australia, 1988), Mistrz – Nagroda Honorowa Środowiska „Topoi” (2016). Nawiązując do swoich mistrzów – Brzozowskiego, Irzykowskiego, Kijowskiego – stworzył odrębną koncepcję polskiej literatury w kontekście przemian nowoczesnej kultury i historii XX wieku. Podkreślał cele poznawcze i etyczne twórczości literackiej, miał świadomość społecznych uwarunkowań literatury, ale także wpływu na nią idei filozoficznych oraz wartości religijnych. Proponował nową periodyzację piśmiennictwa ostatniego stulecia oraz szkicował ewolucję prozy (mit wielkiej powieści i niedokończonych arcydzieł). Stworzył oryginalny styl pisarstwa krytycznego polegający m.in. na bogactwie struktur składniowych, czasem lekko archaizowanych, nasyceniu języka emocjonalnością i obrazowością, łączeniu ironii z żarliwością uczuciową, a nawet patosem; stosował bardzo rzadkie w pisarstwie krytycznym wprowadzanie elementów fikcjonalnych. Uprawiał wiele form gatunkowych: recenzję, szkic, rozprawę historycznoliteracką, esej, polemikę, felieton, dziennik lektur. Ulubionymi bohaterami jego tekstów byli wielcy powieściopisarze europejscy XX wieku oraz bliscy mu duchowo polscy twórcy: Brzozowski, Iwaszkiewicz, Miłosz, Herling-Grudziński, Marek Nowakowski, Herbert. Ponad pół wieku trwająca twórczość Tomasza Burka przeszła ewolucję, zachowując jednak podstawowe pierwiastki indywidualnego stylu krytyki. Początkowo – zbieżnie z dążeniami marksistowskich rewizjonistów – pokładał nadzieję w projekcie prometejskiego humanizmu oraz kultury socjalistycznej umożliwiającej polityczną i ekonomiczną emancypację warstw ludowych, a także ich awans kulturowy. W środkowym okresie działalności komentował, poprzez interpretację zjawisk literackich, kryzys (zwłaszcza moralny) współczesnej cywilizacji i skupił uwagę na procesie odbudowywania tożsamości narodowej i dążeń niepodległościowych Polaków. Jako konstytutywne cechy „duchowej substancji literatury polskiej” wymieniał polityczność, historiozoficzność, religijność i „nadliterackość”. Od początku lat 90. szczególnie interesowała go metafizyczna problematyka obecna w aktywności twórców kultury, a szczególnie dramaty wiary i poszukiwanie Boga w dziełach wybitnych pisarzy ostatniego stulecia. Jednocześnie dokonywał demaskatorskich analiz nihilizmu antyreligijnej myśli współczesnej i krytykował kiczowatość sztuki postmodernistycznej, szczególnie w Polsce.

– Krzysztof Dybciak

BIBLIOGRAFIA

• Zamiast powieści, Warszawa: Czytelnik, 1971.
• Dalej aktualne, Warszawa: Czytelnik, 1973.
• Jaka historia literatury jest nam potrzebna?, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza Nowa, 1979.
• Żadnych marzeń, Londyn: Polonia, 1987; Warszawa: Oficyna Wydawnictwa Pokolenie, 1989.
• Dzieło niczyje, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001.
• Dziennik kwarantanny, Kraków: Arcana, 2001.
• Niewybaczalne sentymenty, Warszawa: Iskry, 2011.