ur. 1926, na Litwie, autor dwudziestu powieści, reżyser i scenarzysta (twórca tzw. „kina autorskiego”), sumienie społeczeństwa i jego krzywe zwierciadło, jeden z pisarzy, którzy odcisnęli najtrwalsze piętno na literaturze i kulturze Polski powojennej, uznawany za wyraziciela dążeń, postaw, nadziei i wściekłości kilku pokoleń. Zmarł 7 stycznia 2015 roku.

Początkowy okres jego pisarstwa (1948-1956) stał pod znakiem tendencyjności, służącej zarówno obrachunkowi z przeszłością - np. partyzancką, deheroizowaną w powieści Rojsty (powst. 1948; prwdr. 1956) – jak i włączeniu się w komunistyczną ideologię. Początkiem wyzwalania się z poetyki tendencyjnej była powieść Z oblężonego miasta (1956), w której pisarz oddzielił kwestię obowiązku solidaryzowania się z pokrzywdzonymi od posłuszeństwa partii. W powieści tej po raz pierwszy pojawia się też – stały odtąd w pisarstwie Konwickiego – obraz wileńskiej krainy jako przestrzeni ucieczki ze współczesności, przestrzeni, gdzie podstawowe dla życia ludzkiego relacje wobec drugiego człowieka i wobec przyrody miały – we wspomnieniu wygnańca z tamtych terenów i z tamtego czasu – charakter arkadyjski. Pod tym względem Z oblężonego miasta zapowiada cykl wileński, obejmujący powieści: Dziura w niebie (1959), Zwierzoczłekoupiór (1969), Kronika wypadków miłosnych (1974) oraz Bohiń (1987). Utwory te, należące do najpiękniejszych w całym dorobku pisarza, ewokowały wileńszczyznę jako krainę dojrzewania, przestrzeń, w której dokonało się wtajemniczenie w sens życia, poznanie miłości i śmierci, w której narodziło się uczucie i w której nastąpiło pojednanie z istnieniem, faustowska akceptacja trwania. Portretowanie współczesności, jałowego obszaru i wytrawionego czasu najsilniej dochodzi do głosu w cyklu powieści psychologicznych, do których należą: Sennik współczesny (1963), Wniebowstąpienie (1967) i Nic albo nic (1971). Wspólna im jest analiza społecznej pamięci, w której spoczywają wojenne i stalinowskie zło, a także konstrukcja bohatera, który najpierw nie może pogodzić się ze swoją tożsamością, gdyż na jej dnie leży wina, potem zaś nie może owej tożsamości ustalić, gdyż na drodze do niej stoi brak związku między własną osobą i otaczającą go teraźniejszością. Teraźniejszość ta to wizja kraju policyjnego, w którym społeczeństwo, poddawane stałej inwigilacji, traci z wolna swoje kontury i rozpada się w bezkształtną masę. Pogłębieniem tego obrazu okazał się następny cykl, obejmujący najgłośniejsze utwory literatury wydawanej poza cenzurą państwową: Kompleks polski (1977), Mała apokalipsa (1979) oraz Rzeka podziemna, podziemne ptaki (1984). Były to powieści-przestrogi, utwory utrzymane w tonacji groteski politycznej, ukazujące społeczeństwo na granicy rozpadu powodowanego rozmyciem kluczowych pojęć (wolności, patriotyzmu, zdrady, niewoli). Rosnące od powieści Nic albo nic zaangażowanie pisarza w bezpośrednie życie społeczne znalazło swoją przeciwwagę w cyklu „łże-dzienników”, należących do pisania niezobowiązującego, niezaangażowanego ani w politykę, ani w literaturę, niedającego się odczytywać ani fikcyjnie, ani prawdziwościowo, niejednolitych pod względem gatunkowym i estetycznym. Wchodzące w skład tego cyklu utwory – Kalendarz i klepsydra (176), Wschody i zachody księżyca (1982), Nowy Świat i okolice (1986), Zorze wieczorne (1991) oraz Pamflet na siebie (1995) – to zapisy obejmujące dziennikowe notki i eseistyczne wstawki, fragmenty utworów literackich i towarzyskie niedyskrecje. Ich swoboda, urok, rozległa gama humoru i humorów uczyniły z nich, podobnie jak z Dziennika Gombrowicza, prawdziwe perełki literackie, a także wzory licznie naśladowane. O randze Konwickiego w powojennej literaturze polskiej decyduje umiejętność przechodzenia od dystansu do zaangażowania w sprawy społeczności, a także zdolność wynajdywania form literackich, które wyrażając stan społecznego rozproszenia, sugerowały zarazem drogi odnowienia znaczeń i wartości.

(...) piszę przede wszystkim dla czytelnika, z zamiarem zrobienia mu przyjemności, zabawienia go, złomotania lub zniszczenia. Aby pisać, muszę mieć drugiego człowieka.

– Pół wieku czyśćca

BIBLIOGRAFIA

• Rojsty, 1956.
• Przy budowie, 1950.
• Władza, 1953.
• Z oblężonego miasta, 1956.
• Dziura w niebie, 1959.
• Sennik współczesny, 1963.
• Wniebowstąpienie, 1967.
• Zwierzoczłekopiór, 1969.
• Nic albo nic, 1971.
• Kronika wypadków miłosnych, 1974.
• Kalendarz i klepsydra, 1976.
• Kompleks polski, 1977.
• Mała apokalipsa, 1979.
• Wschody i zachody księżyca, 1982.
• Rzeka podziemna, podziemne ptaki, 1984.
• Nowy Świat i okolice, 1986.
• Bohiń, 1987.
• Zorze wieczorne, 1991.
• Pamflet na siebie, 1995.
• Pamiętam, że było gorąco. Z Tadeuszem Konwickim rozmawiają Katarzyna Bielas i Jacek Szczerba, Kraków: Znak, 2001.
• Wiatr i pył, Warszawa: Czytelnik, 2008.

TŁUMACZENIA

angielski:

• The Anthropos-Spectre-Beast [Zwierzoczłekoupiór]. New York: S. Phillips, 1977.
• The Polish complex [Kompleks polski]. New York: Farrar Straus Giroux, 1982; Normal: Dalkey Archive Press, 1998.
• A minnor apocalypse [Mała apokalipsa]. New York: Farrar Straus Giroux, 1983; Normal: Dalkey Archive Press, 1999.
• A dreambook for our time [Sennik współczesny]. New York: Penguin Books, 1983..
• Moonrise, moonset [Wschody i zachody księżyca]. New York: Farrar Straus Giroux, 1987.
• Bohiń. New York: Farrar Straus Giroux, 1990; Bohin Manor, London Boston: Faber and Faber, 1992.
• New Avenue and vicinity [Nowy Świat i okolice]. New York: Farrar Straus Giroux, 1991.

białoruski:

• Maly Apakalipsys, w: ARCHE 3-2002 [Mała Apokalipsa], Mińsk, 2002.

czeski:

• Malá apokalypsa, Praha: Mladá Fronta, 1992.
• Bohyň, Praha-Litomyšl: Paseka, 2004.

duński:

• Den lille apokalypse. Kopenhagen: Brundum, 1984.

fiński:

• Isoäitin tarina. Hämeenlinna: Tammi, 1997.
• Pieni ilmestyskirja. Helsinki: Tammi, 1983.

francuski:

• L’Ascension [Wniebowstąpienie], tłum. Georges Lisowski, Paris: Gallimard 1971.
• Béthofantôme [Zwierzoczłekoupiór], tłum. Barbara i Urszula Kotalska, Paris: Ed. Rupture 1978.
• La petite apocalypse [Mała apokalipsa], tłum. Zofia Bobowicz, Paris: R. Laffont 1981, 1993, Presses Pocket 1992.
• La Clé des songes contemporains [Sennik współczesny], tłum. Maryla Laurent, Paris: R. Laffont 1983.
• Bohini, un manoir en Lituanie [Bohiń], tłum. Maryla Laurent, Paris: R. Laffont 1984, 1990, Seuil 1992.
• Fleuve souterrain, oiseaux de nuit [Rzeka podziemna, podziemne ptaki], tłum. Zofia Bobowicz, Paris: R. Laffont 1986, 1999.
• Chronique des événements amoureux [Kronika wypadków miłosnych], tłum. Hélène Włodarczyk, Paris: Publications Orientalistes de France, 1987, 1996.
• Le complexe polonais [Kompleks polski], tłum. Hélène Włodarczyk, Paris: R. Laffont 1988, Seuil 1992, 1999.
• Nouveau monde [Nowy świat i okolice], tłum. Laurence Dyèvre, Paris: POL, 1988.
• Le trou dans le ciel [Dziura w niebie], tłum. Maryla Laurent, Paris: Criterion 1992, 2002.
• Roman de gare contemporain [Czytadło], tłum. Maryla Laurent, Paris: R. Laffont, 1994

hiszpański:

• Nochebuena polaca. Barcelona: Seix Barral, 1984.
• Un pequeno apocalipsis. Barcelona: Mario Muchnik, 1987.

holenderski:

• De kleine apocalyps, Amsterdam: Meulenhoff, 1993.

niemiecki:

• Kronik der Liebesunfälle. Berlin-Weimar: Aufbau-Verlag, 1978.
• Die polnische Apokalypse. Frankfurt: S. Fischer, 1982.
• Angst hat grosse Augen. Wien: Europe-Verlag, 1973.
• Die neue Strecke. Berlin: Dietz, 1951.
• Modernes tagebuch. Munich: Biederstein, 1964.
• Auf der Spitze des Kulturpalastes. Hamburg: Claassen, 1973.

rosyjski:

• Bochin/Chronika ljubovnych proisšestvij/Malyj Apokalipsis, Moskva: Raduga, 1995.
• Polskij kompleks [Kompleks polski], tłum. Ksenia Starosielska, Moskva: Mik, 2002.
• Zveročelovekomorok [Zwierzoczłekoupiór], Sankt-Peterburg: Azbuka-Klassika, 2003.
• Chronika ljubovnych proisšestvij [Kronika wypadów miłosnych], Sankt-Peterburg: Azbuka-Klassika, 2003.

rumuński:

• Mica apocalipsă, Bukareszt: Humanitas, 2002.

ukraiński:

• Chronik ljubowich podij, tłum. Bożena Antoniak, Lwów: Urbino 2012.
• Malienkij apokalipsis [Mała apokalipsa], tłum. Bożena Antoniak, Lwów: Urbino, 2015.

węgierski:

• Kis apokalipszis, Pécs: Jelenkor Irodalmi és Müvészeti K., 1990.
• Bohiń, Budapest: Osiris-Századvég / 2000, 1994.
• Lengyel komplexus [Kompleks polski], Pozsony: Kalligram, 1997.

włoski:

• Piccola apocalisse [Mała apokalipsa], tłum. Pietro Marchesani. Milano: Feltrinelli 1981.