(1935–2014), jeden z najpłodniejszych prozaików polskiej literatury powojennej, mistrz małych form narracyjnych, twórca realizmu peryferyjnego.

Debiutował w 1957 r. opowiadaniem Kwadratowy na łamach „Nowej Kultury”, które sygnalizowało – potwierdzony przez zbiory opowiadań: Ten stary złodziej (1958) i Benek Kwiaciarz (1961) – pierwszy obszar ukazywanej przez pisarza peryferyjności. Był to świat marginesu, lumpów, prostytutek, doliniarzy i paserów, żyjących na marginesie spraw i kodeksów „normalnego” społeczeństwa. Półświatek ten stanowił tyleż przedmiot opisu co fascynacji twórcy ze względu na – opiewaną niczym w Tortilla Flat Steinbecka – barwność: lump i jego subkultura charakteryzowali się, w ujęciu Nowakowskiego, okrucieństwem, ale i rygorystycznym respektowaniem własnego kodeksu, niezależnością wobec ideałów mieszczańskiego dorobku, ale i solidarnością wewnętrzną. W kolejnych tomach (powieść Trampolina, 1964; zbiory opowiadań Silna gorączka, 1963; Zapis, 1965; Gonitwa, 1967; Mizerykordia, 1971; Układ zamknięty, 1972; Śmierć żółwia, 1973) pisarz poszerzył krąg peryferyjności: umieścił w nim – obok bohaterów dotychczasowych – także ludzi przeciętnych, zwykłych, nieważnych (urzędnik, sklepikarz), którzy wiodą żywot na swoją miarę, do momentu, gdy doświadczają poczucia „osaczenia” – poczucia absurdalności norm, którym się podporządkowali i które nie pomagają odpowiedzieć na najważniejsze pytania egzystencjalne. Odkrywszy swoje położenie wewnątrz „układu zamkniętego” wychodzą z niego, trafiając na peryferie, gdzie – wolni od dotychczasowych rygorów – mogą, stopniowo pogrążając się w abnegację (lub w alkoholizm, psychiczne obsesje czy utracjuszostwo), dążyć do autentyczności rozumianej przez pisarza w tym zakresie jako istnienie bezcelowe. Literacko najdoskonalszym i poznawczo najbardziej odkrywczym utworem tamtego okresu było opowiadanie Wesele raz jeszcze (1974), w którym Nowakowski, wykorzystując motyw wesela, jeden z kluczowych w literaturze polskiej, ukazał reguły sprawowania władzy w wymiarze małomiasteczkowym, a także pragmatyzm postaw społecznych, który unieważnia tradycję i niszczy wszelkie kodeksy wartości. Poetyka realizmu peryferyjnego pozwoliła też wyrazić Nowakowskiemu podstawowe dylematy własnego pisarstwa. Obficie przejawiający się w jego dorobku nurt autotematyczny (Robaki; 1968; Książę Nocy, 1972; Chłopak z gołębiem na głowie, 1979) zaświadcza o pojmowaniu własnej pozycji jako położenia „pomiędzy” – pomiędzy światem marginesu społecznego i centrum, do którego należy literatura, pomiędzy autentycznością lumpa i nieautentycznością ról podsuwanych przez kulturę oficjalną, pomiędzy barwnym acz dosadnym językiem półświatka i martwym językiem gazetowym czy literackim. W tomach Raport o stanie wojennym (1982–1984), Notatki z codzienności (1983), Dwa dni z Aniołem (1984), Wilki podchodzą ze wszystkich stron (1985), Grisza, ja tiebie skażu (1986), tomach, z których pierwszy zapewnił mu europejski rozgłos, ukazał Nowakowski – portretując codzienne życie przeciętnych obywateli – proces historyczny, w wyniku którego całe społeczeństwo znalazło się na marginesie totalitarnego państwa ze względu na wyznawany i praktykowany przez siebie kodeks wartości. Tendencyjność ową zaczął przełamywać Nowakowski dzięki rozważaniom autotematycznym, które pojawiły się w tomach Potret artysty z czasów dojrzałości (1987), Karnawał i post (1989) oraz w kluczowym dla tego problemu opowiadaniu Bożydar z tomu Grecki bożek (1993), w którym pisarz ulokował siebie samego na peryferiach społecznych, izolując się tym samym od wszelkiego zaangażowania i powierzając literaturze rolę przekazicielki prawd najbardziej drażliwych – samotności twórcy, biologicznego przemijania, bezwględności jako reguły współżycia społecznego. Postawa ta była zapowiedzią serii utworów o nowej Polsce, takich jak Homo Polonicus (1992), Grecki bożek (1993), Strzały w motelu Goerge (1997), ukazujących Polskę przełomu lat 80. i 90. jako bazaru – miejsca, gdzie wszystko i wszyscy są do kupienia. Przeciwwagą dla tego obrazu przemiany więzi społecznych w relacje handlowe były nostalgiczne powroty do Warszawy tuż-powojennej i jej barwnego półświatka, zaludnianego przez oryginałów, dziwaków i „przestępców z klasą” (Powidoki, 1995, 1997).

Popatrzyłem na biurko zaścielone papierami. Pisanie jako obrona. Odpowiedź na atak. Strefa wolności. Tylko moje. 

(z tomu „Grecki Bożek”)

BIBLIOGRAFIA

• Benek Kwiaciarz, Warszawa: Czytelnik, 1961.
• Silna gorączka, Warszawa: Czytelnik, 1963.
• Trampolina, Warszawa: Czytelnik, 1964.
• Zapis, Warszawa: PIW, 1965.
• Gonitwa, Warszawa: Czytelnik, 1967.
• Robaki, Warszawa: PIW, 1968.
• Mizerykordia, Warszawa: Czytelnik, 1971.
• Układ zamknięty, Warszawa: PIW, 1972.
• Książę Nocy, Warszawa: PIW, 1978.
• Śmierć żółwia, Warszawa: Czytelnik, 1973.
• Wesele raz jeszcze, Warszawa: PIW, 1974.
• Chłopak z gołębiem na głowie, Warszawa: PIW, 1979.
• Raport o stanie wojennym (1982–1984), Białystok: Versus, 1990.
• Notatki z codzienności (grudzień 1982–lipiec 1983), Warszawa: Czytelnik, 1993.
• Dwa dni z Aniołem (1984), Poznań: Kantor wydawniczy SAWW, 1990 (1 wydanie pierwszoobiegowe).
• Wilki podchodzą ze wszystkich stron (1985), Warszawa: PIW, 1990.
• Grisza, ja tiebie skażu (1986), Poznań: SAWW, 1990.
• Portret artysty z czasów dojrzałości, Warszawa: Iskry, 1989.
• Karnawał i post, Warszawa: NOWA, 1989.
• Homo polonicus, Warszawa: Pomost, 1992.
• Powidoki, Warszawa: Alfa Wero 1995.
• Strzały w motelu George, Warszawa: Most, 1997.
• Rajski ptak i inne opowiadania, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2000.
• Empire, Warszawa: Twój styl, 2001.
• Mój Słownik PRL-u, Warszawa: Alfa-Wero, 2002.
• Opowiadania uliczne, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2002.
• To wolny kraj, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2004.
• Nul, Warszawa: Alfa, 2004.
• Stygmatycy, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2005.
• Nekropolis, Warszawa: Świat Książki, 2005.
• Sierota Europy, Warszawa: Alfa-Wero, 2006.
• Gdzie jest droga na Walne?, Warszawa: PIW, 2007.
• Syjoniści do Syjamu, Warszawa: Świat Książki, 2009.
• Domek trzech kotów, Warszawa: Świat Książki, 2011.
• Pióro. Autobiografia literacka, Warszawa: Iskry, 2012.
• Dziennik podróży w przeszłość, Warszawa: Iskry, 2014.
• Książę Nocy. Najlepsze opowiadania, Warszawa: Iskry, 2018.

TŁUMACZENIA

niemiecki:

• Die schrägen Fürsten, Berlin: Henssel, 1967.
• Karpfen für die Miliz [Raport o stanie wojennym], München: Hanser, 1983.
• Kopf und andere Erzählungen [Zapis], Frankfurt a.M.: Suhrkamp, 1967.
• Skandal im Städtchen [Zdarzenie w miasteczku], Berlin: Volk und Welt, 1992.