Literatura

fot. Bogdan Kuc dla Instytutu Książki

Joanna Siedlecka

ur. się w 1949 w Białymstoku, absolwentka psychologii i pedagogiki oraz dziennikarstwa na Uniwersytecie Warszawskim, reportażystka, dziennikarka i eseistka.

Debiutowała w 1971 na łamach prasy studenckiej. W latach 1975-1981 pracowała w tygodniku studenckim „itd.”, a następnie w tygodniku społeczno-literackim „Kultura”. Po wprowadzeniu 13 XII 1981 stanu wojennego została negatywnie zweryfikowana i zwolniona z pracy. Od tej pory poświęciła się głównie pracy literackiej. Jej pierwsze książki (Stypa, Poprawiny, Parszywa sytuacja) były zbiorami reportaży o współczesnej, prowincjonalnej Polsce, ukazywanej często oczyma szarych, zwykłych ludzi. Siedlecka pokazywała ich życiowe dramaty, wynikające z wykluczenia, biedy, a także społecznych nierówności w PRL. Reportaż Jaworowe dzieci opowiadał o przeżyciach dzieci osób internowanych, aresztowanych lub ukrywających się w okresie stanu wojennego, a przy okazji był obrazem życia codziennego w latach 80. XX w. Przełomem w karierze Siedleckiej okazał się Jaśnie panicz, biografia Witolda Gombrowicza stworzona w dużej mierze na podstawie relacji osób z kręgów nieliterackich (np. rodziny, byłej służby, kolegów i koleżanek szkolnych) oraz nieznanych archiwaliów. W ten sposób powstał polifoniczny, subiektywny portret Gombrowicza „żywego”, a zarazem opowieść o zniszczeniu świata ziemiańskiego w PRL. Książka została wysoko oceniona przez czytelników, była wielokrotnie wznawiana, krytycy chwalili reporterski słuch Siedleckiej, jej wrażliwość na język, szacunek dla zwyczajnych ludzi, „pasję skupioną na walce z czasem, z przemijaniem, z zapomnieniem” (R. Kapuściński). W kolejnych utworach pisarka doskonaliła specyficzną odmianę biografii literackiej, którą sama określiła mianem „autorskiego patchworku”. Portretowała wybitnych pisarzy polskich, wydobywając ich z zapomnienia lub odsłaniając nieznane albo skrywane, często intymne, zwykle dramatyczne fragmenty ich biografii. Prowadziło to niekiedy do demistyfikowania legend biograficznych, wpisującego się w tradycję nowoczesnej biografistyki rekonstruującej „ludzi żywych”. Siedlecka skupiała się głównie na życiu twórców, nie na ich dziele. Jak sama wyznała: „Twórczość moich bohaterów jest dla mnie wyłącznie punktem wyjścia, interesuje mnie biografia, która – ze wszystkimi swoimi meandrami – także stanowi dzieło”. Materiałem do takiej biografii reportażowej były gromadzone przez autorkę relacje świadków oraz – zwykle niepublikowane – dokumenty. Dzięki temu pisarze wyłaniali się jako osobowości niejednoznaczne, ukazywane od strony prywatnej, a przy tym uwikłane w skomplikowane relacje międzyludzkie, społeczne, obyczajowe, czasem też polityczne. Przykładem takiej strategii był Mahatma Witkac, literacki portret wielokrotny Stanisława Ignacego Witkiewicza, oraz poszerzane w kolejnych edycjach Wypominki, zbiór portretów XX-wiecznych pisarzy i pisarek polskich, połączonych tragizmem losów. Głośnym przykładem metody pisarskiej Siedleckiej był Czarny ptasior, w którym pisarka zrekonstruowała na podstawie relacji mieszkańców wsi Dąbrowa Rzeczycka okupacyjny fragment biografii Jerzego Kosińskiego. Demaskując konfabulacje, jakie na ten temat stworzył autor Malowanego ptaka, reporterka oddawała zarazem głos zwykłym, oskarżanym o antysemityzm Polakom, niosącym pomoc ukrywającym się przed Niemcami Żydom. Czarny ptasior ściągnął na pisarkę gwałtowne ataki części krytyki, ale polemiści Siedleckiej nie potrafili obalić przywoływanych przez nią faktów. Dyskusje wywołał Pan od poezji, nominowana m.in. do Nagrody Literackiej „Nike”, reporterska opowieść o Zbigniewie Herbercie. Siedlecka sprostowała w niej podawane przez samego poetę fakty (np. o jego związku z AK), demaskowała tworzone na jego temat „czarne legendy”, odtworzyła lwowskie dzieciństwo i młodość, w niej szukając korzeni powojennej postawy Herberta. Ujawniając inne mało znane fakty z biografii poety, pokazywała daleką od jednoznaczności osobowość wielkiego twórcy.

W 2005 ukazała się Obława. Losy pisarzy represjonowanych, jak się okazało rodzaj pierwszego tomu swoistej trylogii, jaką stworzyły w kolejnych latach Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów oraz Biografie odtajnione: z archiwów literackich bezpieki (uhonorowana Nagrodą Literacką im. Józefa Mackiewicza w 2016). Książki te są zbiorami reportaży, opartych w dużej mierze na dokumentach wytworzonych przez UB i SB. Na ich podstawie Siedlecka zrekonstruowała dramaty, często zupełnie nieznane, twórców represjonowanych w PRL przez komunistyczną policję polityczną, ale też opisywała działalność tych pisarzy, którzy zostali agentami tajnych służb, donosząc na swoich kolegów po piórze i budując w ten sposób swoje kariery. Dzięki temu powstała unikalna panorama „świata nieprzedstawionego” literatury PRL, ukazująca na jednostkowych przykładach mechanizmy tworzenia i funkcjonowania państwa komunistycznego. Siedlecka sprzeciwiała się w ten sposób relatywizacji oraz banalizacji PRL, a zarazem przypominała, iż „komunizm był również zacieraniem śladów, niepamięcią”.

Pisarka jest też laureatką Nagrody im. Ksawerego Pruszyńskiego (1976) oraz Nagrody im. Leszka Proroka (2000). W latach 2000-2013 była wykładowcą w Wyższej Szkole Dziennikarskiej im. M. Wańkowicza w Warszawie. Należy do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich oraz Stowarzyszenia Wolnego Słowa.

– Maciej Urbanowski

BIBLIOGRAFIA

zbiory reportaży

  • Stypa, Warszawa: „Iskry”, 1981.
  • Poprawiny, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984.
  • Parszywa sytuacja, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984.
  • Jaworowe dzieci, Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1991.

biografie literackie:

  • Jaśnie panicz. O Witoldzie Gombrowiczu, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1987 (wydania kolejne, poszerzone: 1992, 1997, 2003, 2004, 2011).
  • Mahatma Witkac, Warszawa: Słowo, 1992 (wydania poszerzone: 1998, 2005, 2014).
  • Czarny ptasior, Gdańsk: Wydawnictwo Marabut; Warszawa: Wydawnictwo Cis, 1993 (wydanie kolejne: 2011).
  • Wypominki: Warszawa: ABC, 1996 (wydanie kolejne: 2001).
  • Wypominków ciąg dalszy. Warszawa: „Iskry”, 1999.
  • Pan od poezji: o Zbigniewie Herbercie, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2002.
  • Wypominki o pisarzach polskich, Warszawa: Świat Książki, 2004.
  • Obława. Losy pisarzy represjonowanych, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2005.
  • Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2008.
  • Biografie odtajnione: z archiwów literackich bezpieki, Poznań: Zysk i S-ka, 2015.
Wróć